To Search in Text
step-1
step-2
Press Control + F
की-वर्ड की खोज के लिये : -
step-1
step2.
कण्ट्रोल एफ दबाएँ।.
नीति-शतकम्
भर्तृहरि
दिक्-कालाद्यनवच्छिन्नानन्त-चिन्-मात्र-मूर्तये |
स्वानुभूत्य्-एक-मानाय नमः शान्ताय तेजसे ||1||
बोद्धारो मत्सर-ग्रस्ताः
प्रभवः स्मय-दूषिताः |
अबोधोपहताः चान्ये
जीर्णम् अङ्गे सुभाषितम् ||2||
अज्ञः सुखम् आराध्यः
सुखतरम् आराध्यते विशेषज्ञः |
ज्ञान-लव-दुर्विदग्धं
ब्रह्मापि तं नरं न रञ्जयति ||3||
प्रसह्य मणिम् उद्धरेन्मकर-वक्त्र-दंष्ट्रान्तरात्
समुद्रम् अपि सन्तरेत् प्रचलद् ऊर्मि-मालाकुलम् |
भुजङ्गम् अपि कोपितं शिरसि पुष्पवद् धारयेत्
न तु प्रतिनिविष्ट-मूऋख-जन-चित्तम् आराधयेत् ||4||
लभेत सिकतासु तैलम् अपि यत्नतः पीडयन्
पिबेच् च मृग-तृष्णिकासु सलिलं पिपासार्दितः |
क्वचिद् अपि पर्यटन् शश-विषाणम् आसादयेत्
न तु प्रतिनिविष्ट-मूर्ख-चित्तम् आराधयेत् ||5||
व्यालं बाल-मृणाल-तन्तुभिरसौ रोद्धुं समुज्जृम्भते
छेत्तुं वज्र-मणिं शिरीष-कुसुम-प्रान्तेन सन्नह्यति |
माधुर्यं मधु-बिन्दुना रचयितुं क्षारामुधेरीहते
नेतुं वाञ्छन्ति यः खलान् पथि सतां सूक्तैः सुधा-स्यन्दिभिः ||6||
स्वायत्तम् एकान्त-गुणं विधात्रा
विनिर्मितं छादनम् अज्ञतायाः |
विशेषाअतः सर्व-विदां समाजे
विभूषणं मौनम् अपण्डितानाम् ||7||
यदा किञ्चिज्-ज्ञोऽहं द्विप इव मदान्धः समभवं
तदा सर्वज्ञोऽस्मीत्य् अभवद् अवलिप्तं मम मनः
यदा किञ्चित् किञ्चिद् बुधजन-सकाशाद् अवगतं
तदा मूर्खोऽस्मीति ज्वर इव मदो मे व्यपगतः ||8||
कृमि-कुल-चित्तं लाला-क्लिन्नं विगन्धि-जुगुप्सितं
निरुपम-रसं प्रीत्या खादन् नरास्थि निरामिषम् |
सुरपतिम् अपि श्वा पार्श्वस्थं विलोक्य न शङ्कते
न हि गणयति क्षुद्रो जन्तुः परिग्रह-फल्गुताम् ||9||
शिरः शार्वं स्वर्गात् पशुपति-शिरस्तः क्षितिधरं
म्हीध्राद् उत्तुङ्गाद् अवनिम् अवनेश्चापि जलधिम् |
अधोऽधो गङ्गेयं पदम् उपगता स्तोकम् अथवाविवेक-भ्रष्टानां भवति विनिपातः शतमुखः ||10||
शक्यो वारयितुं जलेन हुतभुक् च्छत्रेण सूर्यातपो
नागेन्द्रो निशिताग्कुशेन समदो दण्डेन गो-गर्दभौ |
व्याधिर्भेषज-सङ्ग्रहैश्च विविधैर्मन्त्र-प्रयोगैर्विषं
सर्वस्यौषधम् अस्ति शास्त्र-विहितं मूर्खस्य नस्त्य् औषधिम् ||11||
साहित्य-सङ्गीत-कला-विहीनः
साक्षात् पशुः पुच्छ-विषाण-हीनः |
तृणं न खादन्न् अपि जीवमानस्
तद् भाग-धेयं परमं पशूनाम् ||12||
येषां न विद्या न तपो न दानं
ज्ञानं न शीलं न गुणो न धर्मः |
ते मर्त्य-लोके भुवि भार-भूता
मनुष्य-रूपेण मृगाश्चरन्ति ||13||
वरं पर्वत-दुर्गेषु
भ्रान्तं वनचरैः सह
न मूर्ख-जन-सम्पर्कः
सुरेन्द्र-भवनेष्व् अपि ||14||
शास्त्रोपस्कृत-शब्द-सुन्दर-गिरः शिष्य-प्रदेयागमा
विख्याताः कवयो वसन्ति विषये यस्य प्रभोर्निर्धनाः |
तज्-जाड्यं वसुधादिपस्य कवयस्त्व् अर्थं विनापीश्वराः
कुत्स्याः स्युः कुपरीक्षका हि मणयो यैरर्घतः पातिताः ||15||
हर्तुर्याति न गोचरं किम् अपि शं पुष्णाति यत् सर्वदाऽप्य्
अर्थिभ्यः प्रतिपाद्यमानम् अनिशं प्राप्नोति वृद्धिं पराम् |
कल्पान्तेष्व् अपि न प्रयाति निधनं विद्याख्यम् अन्तर्धनं
येषां तान् प्रति मानम् उज्झत नृपाः कस्तैः सह स्पर्धते ||16||
अधिगत-परमार्थान् पण्डितान् मावमंस्थास्
तृणम् इव लघु लक्ष्मीर्नैव तान् संरुणद्धि |
अभिनव-मद-लेखा-श्याम-गण्ड-स्थलानां
न भवति बिसतन्तुर्वारणं वारणानाम् ||17||
अम्भोजिनी-वन-विहार-विलासम् एव
हंसस्य हन्ति नितरां कुपितो विधाता |
न त्व् अस्य दुग्ध-जल-भेद-विधौ प्रसिद्धां
वैदग्धी-कीर्तिम् अपहर्तुम् असौ समर्थः ||18||
केयूराणि न भूषयन्ति पुरुषं हारा न चन्द्रोज्ज्वला
न स्नानं न विलेपनं न कुसुमं नालङ्कृता मूर्धजाः |
वाण्य् एका समलङ्करोति पुरुषं या संस्कृता धार्यते
क्षीयन्ते खलु भूषणानि सततं वाग्-भूषणं भूषणम् ||19||
विद्या नाम नरस्य रूपम् अधिकं प्रच्छन्न-गुप्तं धनं
विद्या भोगकरी यशः-सुखकरी विद्या गुरूणां गुरुः |
विद्या बन्धुजनो विदेश-गमने विद्या परा देवता
विद्या राजसु पूज्यते न तु धनं विद्या-विहीनः पशुः ||20||
क्षान्तिश्चेत् कवचेन किं किम् अरिभिः क्रोधोऽस्ति चेद् देहिनां
ज्ञातिश्चेद् अनलेन किं यदि सुहृद् दिव्यौषधं किं फलम् |
किं सर्पैर्यदि दुर्जनाः किम् उ धनैर्विद्याऽनवद्या यदि
व्रीडा चेत् किम् उ भूषणैः सुकविता यद्य् अस्ति राज्येन किम् ||21||
दाक्षिण्यं स्वजने दया परिजने शाठ्यं सदा दुर्जने
प्रीतिः साधुजने नयो नृप-जने विद्वज्-जने चार्जवम् |
शौर्यं शत्रु-जने क्षमा गुरु-जने कान्ता-जने धृष्टता
ये चैवं पुरुषाः कलासु कुशलास्तेष्व् एव लोक-स्थितिः ||22||
जाड्यं धियो हरति सिञ्चति वाचि सत्यं
मानोन्नतिं दिशति पापम् अपाकरोति |
चेतः प्रसादयति दिक्षु तनोति कीर्तिं
सत्-सङ्गतिः कथय किं न करोति पुंसाम् ||24||
जयन्ति ते सुकृतिनो
रस-सिद्धाः कवीश्वराः |
नास्ति येषां यशःकाये
जरा-मरण-जं भयम् ||24||
सूनुः सच्-चरितः सती प्रियतमा स्वामी प्रसादोन्मुखः
स्निग्धं मित्रम् अवञ्चकः परिजनो निःक्लेश-लेशं मनः |
आकारो रुचिरः स्थिरश्च विभवो विद्यावदातं मुखं
तुष्टे विष्टप-कष्ट-हारिणि हरौ सम्प्राप्यते देहिना ||25||
प्राणाघातान् निवृत्तिः पर-धन-हरणे संयमः सत्य-वाक्यं
काले शक्त्या प्रदानं युवति-जन-कथा-मूक-भावः परेषाम् |
तृष्णा-स्रोतो विभङ्गो गुरुषु च विनयः सर्व-भूतानुकम्पा
सामान्यः सर्व-शास्त्रेष्व् अनुपहत-विधिः श्रेयसाम् एष पन्थाः ||26||
प्रारभ्यते न खलु विघ्न-भयेन नीचैः
प्रारभ्य विघ्न-विहता विरमन्ति मध्याः |
विघ्नैः पुनः पुनरपि प्रतिहन्यमानाः
प्रारब्धम् उत्तम-जना न परित्यजन्ति ||27||
असन्तो नाभ्यर्थ्याः सुहृद् अपि न याच्यः कृश-धनः
प्रिया न्याय्या वृत्तिर्मलिनम् असुभङ्गेऽप्यसुकरम् |
विपद्य् उच्चैः स्थेयं पदम् अनुविधेयं च महतां
सतां केनोद्दिष्टं विषमम् असिधारा-व्रतम् इदम् ||28||
क्षुत्-क्षामोपि जरा-कृशोपि शिथिल-प्राणोपि कष्टां दशाम्
आपन्नोपि विपन्न-दीधितिरिति प्राणेषु नश्यत्स्व् अपि |
मत्तेभेन्द्र-विभिन्न-कुम्भ-पिशित-ग्रासैक-बद्ध-स्पृहः
किं जीर्णं तृणम् अत्ति मान-महताम् अग्रेसरः केसरी ||29||
स्वल्प-स्नायु-वसावशेष-मलिनं निर्मांसम् अप्यस्थि गोः
श्वा लब्ध्वा परितोषम् एति न तु तत् तस्य क्षुधा-शान्तये |
सिंहो जम्बुकम् अङ्कम् आगतम् अपि त्यक्त्वा निहन्ति द्विपं
सर्वः कृच्छ्र-गतोपि वाञ्छन्ति जनः सत्त्वानुरूपं फलम् ||30||
लाङ्गूल-चालनम् अधश्-चरणावपातं
भूमौ निपत्य वदनोदर-दर्शनं च |
श्वा पिण्डदस्य कुरुते गज-पुङ्गवस्तु
धीरं विलोकयति चाटु-शतैश्च भुङ्क्ते ||31||
परिवर्तिनि संसारे
मृतः को वा न जायते |
स जातो येन जातेन
याति वंशः समुन्नतिम् ||32||
कुसुम-स्तवकस्येव
द्वयी वृत्तिर्मनस्विनः |
मूर्ध्नि वा सर्व-लोकस्य
शीर्यते वन एव वा ||33||
सन्त्य् अन्येऽपि बृहस्पति-प्रभृतयः सम्भाविताः पञ्चषास्
तान् प्रत्य् एष विशेष-विक्रम-रुची राहुर्न वैरायते |
द्वाव् एव ग्रसते दिवाकर-निशा-प्राणेश्वरौ भास्करौ
भ्रातः पर्वणि पश्य दानव-पतिः शीर्षावशेषाकृतिः ||34||
वहति भुवन-श्रेणिं शेषः फणाफलक-स्थितां
कमठ-पतिना मध्ये-पृष्ठं सदा स च धार्यते |
तम् अपि कुरुते क्रोडाधीनं पयोधिरनादराद्
अहह महतां निःसीमानश्चरित्र-विभूतयः ||35||
वरं पक्ष-च्छेदः समदमघवन्-मुक्त-कुलिश-
प्रहारैरुद्गच्छद्-बहुल-दहनोद्गार-गुरुभिः |
तुषाराद्रेः सूनोरहह पितरि क्लेश-विवशे
न चासौ सम्पातः पयसि पयसां पत्युरुचितः ||36||
सिंहः शिशुरपि निपतति
मद-मलिन-कपोल-भित्तिषु गजेषु |
प्रकृतिरियं सत्त्ववतां
न खलु वयस्तेजसो हेतुः ||37||
जातिर्यातु रसातलं गुण-गणैस्तत्राप्यधो गम्यतां
शीलं शैल-तटात् पतत्व् अभिजनः सन्दह्यतां वह्निना |
शौर्ये वैरिणि वज्रम् आशु निपतत्व् अर्थोऽस्तु नः केवलं
येनैकेन विना गुणस्तृण-लव-प्रायाः समस्ता इमे ||38||
धनम् अर्जय काकुत्स्थ
धन-मूलम् इदं जगत् |
अन्तरं नाभिजानामि
निर्धनस्य मृतस्य च ||39||
तानीन्द्रियाण्य् अविकलानि तद् एव नाम
सा बुद्धिरप्रतिहता वचनं तद् एव |
अर्थोष्मणा विरहितः पुरुषः क्षणेन
सोऽप्यन्य एव भवतीति विचित्रम् एतत् ||40||
यस्यास्ति वित्तं स नरः कुलीनः
स पण्डितः स श्रुतवान् गुणज्ञः |
स एव वक्ता स च दर्शनीयः
सर्वे गुणाः काञ्चनम् आश्रयन्ति ||41||
दौर्मन्त्र्यान् नृपतिर्विनश्यति यतिः सङ्गात् सुतो लालनात्
विप्रोऽनध्ययनात् कुलं कुतनयाच् छीलं खलोपासनात् |
ह्रीर्मद्याद् अनवेक्षणाद् अपि कृषिः स्नेहः प्रवासाश्रयान्
मैत्री चाप्रणयात् समृद्धिरनयात् त्याग-प्रमादाद् धनम् ||42||
दानं भोगो नाशस्तिस्रो
गतयो भवन्ति वित्तस्य |
यो न ददाति न भुङ्क्ते
तस्य तृतीया गतिर्भवति ||43||
मणिः शाणोल्लीढः समर-विजयी हेति-दलितो
मद-क्षीणो नागः शरदि सरितः श्यान-पुलिनाः |
कला-शेषश्चन्द्रः सुरत-मृदिता बाल-वनिता
तन्-निम्ना शोभन्ते गलित-विभवाश्चार्थिषु नराः ||44||
परिक्षीणः कश्चित् स्पृहयति यवानां प्रसृतये
स पश्चात् सम्पूर्णः कलयति धरित्रीं तृण-समाम् |
अतश्चानैकान्त्याद् गुरु-लघुतयाऽर्थेषु धनिनाम्
अवस्था वस्तूनि प्रथयति च सङ्कोचयति च ||45||
राजन् दुधुक्षसि यदि क्षिति-धेनुम् एतां
तेनाद्य वत्सम् इव लोकम् अमुं पुषाण
तस्मिंश्च सम्यग् अनिशं परिपोष्यमाणे
नाना-फलैः फलति कल्पलतेव भूमिः ||46||
सत्यानृता च परुषा प्रिय-वादिनी च
हिंस्रा दयालुरपि चार्थपरा वदान्या |
नित्य-व्यया प्रचुर-नित्य-धनागमा च
वाराङ्गनेव नृप-नीतिरनेक-रूपा ||47||
आज्ञा कीर्तिः पालनं ब्राह्मणानां
दानं भोगो मित्र-संरक्षणं च
येषाम् एते षड्गुणा न प्रवृत्ताः
कोऽर्थस्तेषां पार्थिवोपाश्रयेण ||48||
यद् धात्रा निज-भाल-पट्ट-लिखितं स्तोकं महद् वा धनं
तत् प्राप्नोति मरुस्थलेऽपि नितरां मेरौ ततो नाधिकम् |
तद् धीरो भव वित्तवत्सु कृपणां वृत्तिं वृथा सा कृथाः
कूपे पश्य पयोनिधावपि घटो गृह्णाति तुल्यं जलम् ||49||
त्वम् एव चातकाधारोऽ
सीति केषां न गोचरः |
किम् अम्भोद-वरास्माकं
कार्पण्योक्तं प्रतीक्षसे ||50||
रे रे चातक सावधान-मनसा मित्र क्षणं श्रूयताम्
अम्भोदा बहवो वसन्ति गगने सर्वेऽपि नैतादृशाः |
केचिद् वृष्टिभिरार्द्रयन्ति वसुधां गर्जन्ति केचिद् वृथा
यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतो मा ब्रूहि दीनं वचः ||51||
अकरुणत्वम् अकारण-विग्रहः
परधने परयोषिति च स्पृहा |
सुजन-बन्धुजनेष्व् असहिष्णुता
प्रकृति-सिद्धम् इदं हि दुरात्मनाम् ||52||
दुर्जनः परिहर्तव्यो
विद्ययाऽलकृतोऽपि सन् |
मणिना भूषितः सर्पः
किम् असौ न भयङ्करः ||53||
जाड्यं ह्रीमति गण्यते व्रत-रुचौ दम्भः शुचौ कैतवं
शूरे निर्घृणता मुनौ विमतिता दैन्यं प्रियालापिनि |
तेजस्विन्य् अवलिप्तता मुखरता वक्तर्य् अशक्तिः स्थिरे
तत् को नाम गुणो भवेत् स गुणिनां यो दुर्जनैर्नाङ्कितः ||54||
लोभश्चेद् अगुणेन किं पिशुनता यद्य् अस्ति किं पातकैः
सत्यं चेत् तपसा च किं शुचि मनो यद्य् अस्ति तीर्थेन किम् |
सौजन्यं यदि किं गुणैः सुमहिमा यद्य् अस्ति किं मण्डनैः
सद्-विद्या यदि किं धनैरपयशो यद्य् अस्ति किं मृत्युना ||55||
शशी दिवस-धूसरो गलित-यौवना कामिनी
सरो विगत-वारिजं मुखम् अनक्षरं स्वाकृतेः |
प्रभुर्धन-परायणः सतत-दुर्गतः सज्जनो
नृपाङ्गण-गतः खलो मनसि सप्त शल्यानि मे ||56||
न कश्चिच् चण्ड-कोपानाम्
आत्मीयो नाम भूभुजाम् |
होतारम् अपि जुह्वानं
स्पृष्टो वहति पावकः ||57||
मौनोमूकः प्रवचन-पटुर्बाटुलो जल्पको वा
धृष्टः पार्श्वे वसति च सदा दूरतश्चाप्रगल्भः |
क्षान्त्या भीरुर्यदि न सहते प्रायशो नाभिजातः
सेवाधर्मः परम-गहनो योगिनाम् अप्यगम्यः ||58||
उद्भासिताखिल-खलस्य विशृङ्खलस्य
प्राग्-जात-विस्तृत-निजाधम-कर्म-वृत्तेः |
दैवाद् अवाप्त-विभवस्य गुण-द्विषोऽस्य
नीचस्य गोचर-गतैः सुखम् आप्यते ||59||
आरम्भ-गुर्वी क्षयिणी क्रमेण
लघ्वी पुरा वृद्धिमती च पश्चात् |
दिनस्य पूर्वार्ध-परार्ध-भिन्ना
छायेव मैत्री खल-सज्-जनानाम् ||60||
मृग-मीन-सज्जनानां तृण-जल-सन्तोष-विहित-वृत्तीनाम् |
लुब्धक-धीवर-पिशुना निष्कारण-वैरिणो जगति ||61||
वाञ्छा सज्जन-सङ्गमे पर-गुणे प्रीतिर्गुरौ नम्रता
विद्यायां व्यसनं स्व-योषिति रतिर्लोकापवादाद् भयम् |
भक्तिः शूलिनि शक्तिरात्म-दमने संसर्ग-मुक्तिः खले
येष्व् एते निवसन्ति निर्मल-गुणास्तेभ्यो नरेभ्यो नमः ||62||
विपदि धैर्यम् अथाभ्युदये क्षमा
सदसि वाक्य-पटुता युधि विक्रमः |
यशसि चाभिरुचिर्व्यसनं श्रुतौ
प्रकृति-सिद्धम् इदं हि महात्मनाम् ||63||
प्रदानं प्रच्छन्नं गृहम् उपगते सम्भ्रम-विधिः
प्रियं कृत्वा मौनं सदसि कथनं चाप्य् उपकृतेः |
अनुत्सेको लक्ष्म्याम् अनभिभव-गन्धाः पर-कथाः
सतां केनोद्दिष्टं विषमम् असिधारा-व्रतम् इदम् ||64||
करे श्लाघ्यस्त्यागः शिरसि गुरु-पाद-प्रणयिता
मुखे सत्या वाणी विजयि भुजयोर्वीर्यम् अतुलम् |
हृदि स्वच्छा वृत्तिः श्रुतिम् अधिगतं च श्रवणयोर्
विनाप्य् ऐश्वर्येण प्रकृति-महतां मण्डनम् इदम् ||65||
सम्पत्सु महतां चित्तं
भवत्य् उत्पल-कोमलम् |आपत्सु च महाशैल-
शिला-सङ्घात-कर्कशम् ||66||
सन्तप्तायसि संस्थितस्य पयसो नामापि न ज्ञायते
मुक्ताकारतया तद् एव नलिनी-पत्र-स्थितं राजते |
स्वात्यां सागर-शुक्ति-मध्य-पतितं तन्-मौक्तिकं जायते
प्रायेणाधम-मध्यमोत्तम-गुणः संसर्गतो जायते ||67||
प्रीणाति यः सुचरितैः पितरं स पुत्रो
यद् भर्तुरेव हितम् इच्छति तत् कलत्रम् |
तन् मित्रम् आपदि सुखे च सम-क्रियं यद्
एतत् त्रयं जगति पुण्य-कृतो लभन्ते ||68||
एको देवः केशवो वा शिवो वा
ह्य् एकं मित्रं भूपतिर्वा यतिर्वा |
एको वासः पत्तने वा वने वा
ह्य् एका भार्या सुन्दरी वा दरी वा ||69||
नम्रत्वेनोन्नमन्तः पर-गुण-कथनैः स्वान् गुणान् ख्यापयन्तः
स्वार्थान् सम्पादयन्तो वितत-पृथुतरारम्भ-यत्नाः परार्थे |
क्षान्त्यैवाक्षेप-रुक्षाक्षर-मुखर-मुखान् दुर्जनान् दूषयन्तः
सन्तः साश्चर्य-चर्या जगति बहु-मताः कस्य नाभ्यर्चनीयाः ||70||
भवन्ति नम्रास्तरवः फलोद्गमैर्
नवाम्बुभिर्दूरावलम्बिनो घनाः |
अनुद्धताः सत्-पुरुषाः समृद्धिभिः
स्वभाव एष परोपकारिणाम् |71||
श्रोत्रं श्रुतेनैव न कुण्डलेन
दानेन पाणिर्न तु कङ्कणेन |
विभाति कायः करुण-पराणां
परोपकारैर्न तु चन्दनेन ||72||
पापान् निवारयति योजयते हिताय
गुह्यं निगूहति गुणान् प्रकटीकरोति |
आपद्-गतं च न जहाति ददाति काले
सन्-मित्र-लक्षणम् इदं प्रवदन्ति सन्तः ||73||
पद्माकरं दिनकरो विकचीकरोति
चम्द्र्प् वोलासयति कैरव-चक्रवालम् |
नाभ्यर्थितो जलधरोऽपि जलं ददाति
सन्तः स्वयं परहिते विहिताभियोगाः ||74||
एके सत्-पुरुषाः परार्थ-घटकाः स्वार्थं परित्यजन्ति ये
सामान्यास्तु परार्थम् उद्यम-भृतः स्वार्थाविरोधेन ये |
तेऽमी मानुष-राक्षसाः परहितं स्वार्थाय निघ्नन्ति ये
ये तु घ्नन्ति निरर्थकं परहितं ते के न जानीमहे ||75||
क्षीरेणात्मगतोदकाय हि गुणा दत्ता पुरा तेऽखिला
क्षीरोत्तापम् अवेक्ष्य तेन पयसा स्वात्मा कृशानौ हुतः |
गन्तुं पावकम् उन्मनस्तद् अभवद् दृष्ट्वा तु मित्रापदं
युक्तं तेन जलेन शाम्यति सतां मैत्री पुनस्त्व् ईदृशी ||76||
इतः स्वपिति केशवः कुलम् इतस्तदीय-द्विषाम्
इतश्च शरणार्थिनां शिखरिणां गणाः शेरते |
इतोऽपि बडवानलः सह समस्त-संवर्तकैऋ
अहो विततम् ऊर्जितं भर-सहं सिन्धोर्वपुः ||77||
तृष्णां छिन्धि भज क्षमां जहि मदं पापे रतिं मा कृथाः
सत्यं ब्रूह्य् अनुयाहि साधु-पदवीं सेवस्व विद्वज्-जनम् |
मान्यान् मानय विद्विषोऽप्यनुनय प्रख्यापय प्रश्रयं
कीर्तिं पालय दुःखिते कुरु दयाम् एतत् सतां चेष्टितम् ||78||
मनसि वचसि काये पुण्य-पीयूष-पूर्णास्
त्रिभुवनम् उपकार-श्रेणिभिः प्रीणयन्तः |
पर-गुण-परमाणून् पर्वतीकृत्य नित्यं
निज-हृदि विकसन्तः सन्त सन्तः कियन्तः ||79||
किं तेन हेम-गिरिणा रजताद्रिणा वा
यत्राश्रिताश्च तरवस्तरवस्त एव |
मन्यामहे मलयम् एव यद्-आश्रयेण
कङ्कोल-निम्ब-कटुजा अपि चन्दनाः स्युः ||80||
रत्नैर्महार्हैस्तुतुषुर्न देवा
न भेजिरे भीम-विषेण भीतिम् |
सुधां विना न परयुर्विरामं
न निश्चितार्थाद् विरमन्ति धीराः ||81||
क्वचित् पृथ्वीशय्यः क्वचिद् अपि च परङ्क-शयनः
क्वचिच् छाकाहारः क्वचिद् अपि च शाल्योदन-रुचिः |
क्वचित् कन्थाधारी क्वचिद् अपि च दिव्याम्बरधरो
मनस्वी कार्यार्थी न गणयति दुःखं न च सुखम् ||82||
ऐश्वर्यस्य विभूषणं सुजनता शौर्यस्य वाक्-संयमो
ज्ञानस्योपशमः श्रुतस्य विनयो वित्तस्य पात्रे व्ययः |
अक्रोधस्तपसः क्षमा प्रभवितुर्धर्मस्य निर्वाजता
सर्वेषाम् अपि सर्व-कारणम् इदं शीलं परं भूषणम् ||83||
निन्दन्तु नीति-निपुणा यदि वा स्तुवन्तु
लक्ष्मीः समाविशतु गच्छतु वा यथेष्ठम् |
अद्यैव वा मरणम् अस्तु युगान्तरे वा
न्याय्यात् पथः प्रविचलन्ति पदं न धीराः ||84||
भग्नाशस्य करण्ड-पिण्डित-तनोर्म्लानेन्द्रियस्य क्षुधा
कृत्वाखुर्विवरं स्वयं निपतितो नक्तं मुखे भोगिनः |
तृप्तस्तत्-पिशितेन सत्वरम् असौ तेनैव यातः यथा
लोकाः पश्यत दैवम् एव हि नृणां वृद्धौ क्षये कारणम् ||85||
आलस्यं हि मनुष्याणां
शरीरस्थो महान् रिपुः |
नास्त्य् उद्यम-समो बन्धुः
कुर्वाणो नावसीदति ||86||
छिन्नोऽपि रोहति तर्क्षीणोऽप्य् उपचीयते पुनश्चन्द्रः |
इति विमृशन्तः सन्तः सन्तप्यन्ते न दुःखेषु ||87||
नेता यस्य बृहस्पतिः प्रहरणं वज्रं सुराः सैनिकाः
स्वर्गो दुर्गम् अनुग्रहः किल हरेरैरावतो वारणः |
इत्य् ऐश्वर्य-बलान्वितोऽपि बलभिद् भग्नः परैः सङ्गरे
तद् व्यक्तं ननु दैवम् एव शरणं धिग् धिग् वृथा पौरुषम् ||88||
कर्मायत्तं फलं पुंसां
बुद्धिः कर्मानुसारिणी |
तथापि सुधिया भाव्यं
सुविचार्यैव कुर्वता ||89||
खल्व् आतो दिवसेश्वरस्य किरणैः सन्ताडितो मस्तके
वाञ्छन् देशम् अनातपं विधि-वशात् तालस्य मूलं गतः |
तत्राप्यस्य महाफलेन पतता भग्नं सशब्दं शिरः
प्रायो गच्छति यत्र भाग्य-रहितस्तत्रैव यान्त्य् आपदः ||90||
रवि-निशाकरयोर्ग्रह-पीडनं
गज-भुजङ्गमयोरपि बन्धनम् |
मतिमतां च विलोक्य दरिद्रतां
विधिरहो बलवान् इति मे मतिः ||91||
सृजति तावद् अशेष-गुणकरं
पुरुष-रत्नम् अलङ्करणं भुवः |
तद् अपि तत्-क्षण-भङ्गि करोति
चेद् अहह कष्टम् अपण्डितता विधेः ||92||
पत्रं नैव यदा करीर-विटपे दोषो वसन्तस्य किम्
नोलूकोऽप्यवओकते यदि दिवा सूर्यस्य किं दूषणम् |
धारा नैव पतन्ति चातक-मुखे मेघस्य किं दूषणम्
यत् पूर्वं विधिना ललाट-लिखितं तन् मार्जितुं कः क्षमः ||93||
नमस्यामो देवान् ननु हतविधेस्तेऽपि वशगा
विधिर्वन्द्यः सोऽपि प्रतिनियत-कर्मैक-फलदः |
फलं कर्मायत्तं यदि किम् अमरैः किं च विधिना
नमस्तत्-कर्मभ्यो विधिरपि न येभ्यः प्रभवति ||94||
ब्रह्मा येन कुलालवन् नियमितो ब्रह्माड-भाण्डोदरे
विष्णुर्येन दशावतार-गहने क्षिप्तो महा-सङ्कटे |
रुद्रो येन कपाल-पाणि-पुटके भिक्षाटनं कारितः
सूर्यो भ्राम्यति नित्यम् एव गगने तस्मै नमः कर्मणे ||95||
नैवाकृतिः फलति नैवा कुलं न शीलं
विद्यापि नैव न च यत्न-कृतापि सेवा |
भाग्यानि पूर्व-तपसा खलु सञ्चितानि
काले फलन्ति पुरुषस्य यथैव वृक्षाः ||96||
वने रणे शत्रु-जलाग्नि-मध्ये
महार्णवे पर्वत-मस्तके वा |
सुप्तं प्रमत्तं विषम-स्थितं वा
रक्षन्ति पुण्यानि पुराकृतानि ||97||
या साधूंश्च खलान् करोति विदुषो मूर्खान् हितान् द्वेषिणः
प्रत्यक्षं कुरुते परीक्षम् अमृतं हालाहलं तत्-क्षणात् |
ताम् आराधय सत्-क्रियां भगवतीं भोक्तुं फलं वाञ्छितं
हे साधो व्यसनैर्गुणेषु विपुलेष्व् आस्थां वृथा मा कृथाः ||98||
गुणवद् अगुणवद् वा कुर्वता कार्य-जातं
परिणतिरवधार्या यत्नतः पण्डितेन |
अतिरभस-कृतानां कर्मणाम् आविपत्तेर्
भवति हृदय-दाही शल्य-तुल्यो विपाकः ||99||
स्थाल्यां वैदूर्यमय्यां पचति तिलकणांश्चन्दनैरिन्धनौघैः
सौवर्णैर्लाङ्गलाग्रैर्विलिखति वसुधाम् अर्क-मूलस्य हेतोः |
कृत्वा कर्पूर-खण्डान् वृत्तिम् इह कुरुते कोद्रवाणां समन्तात्
प्राप्येमां कर्म्-भूमिं न चरति मनुजो यस्तोप मन्द-भाग्यः ||100||
मज्जत्व् अम्भसि यातु मेरु-शिखरं शत्रुं जयत्व् आहवे
वाणिज्यं कृषि-सेवने च सकला विद्याः कलाः शिक्षताम् |
आकाशं विपुलं प्रयातु खगवत् कृत्वा प्रयत्नं परं
नाभाव्यं भवतीह कर्म-वशतो भाव्यस्य नाशः कुतः ||101||
भीमं वनं भवति तस्य पुरं प्रधानं
सर्वो जनः स्वजनताम् उपयाति तस्य |
कृत्स्ना च भूर्भवति सन्निधि-रत्न-पूर्णा
यस्यास्ति पूर्व-सुकृतं विपुलं नरस्य ||102||
को लाभो गुणिसङ्गमः किम् असुखं प्राज्ञेतरैः सङ्गतिः
का हानिः समय-च्युतिर्निपुणता का धर्म-तत्त्वे रतिः |
कः शूरो विजितेन्द्रियः प्रियतमा काऽनुव्रता किं धनं
विद्या किं सुखम् अप्रवास-गमनं राज्यं किम् आज्ञा-फलम् ||103||
अप्रिय-वचन-दरिद्रैः प्रिय-वचन-धनाढ्यैः स्व-दार-परितुष्टैः |
पर-परिवाद-निवृत्तैः क्वचित् क्वचिन्मण्डिता वसुधा ||104||
कदर्थितस्यापि हि धैर्य-वृत्तेर्
न शक्यते धैर्य-गुणः प्रमार्ष्टुम् |
अधोमुखस्यापि कृतस्य वह्नेर्
नाधः शिखा याति कदाचिद् एव ||105||
कान्ताकटाक्ष-विशिखा न लुनन्ति यस्य
चित्तं न निर्दहति किप-कृशानुतापः |
कर्षन्ति भूरि-विषयाश्च न लोभ-पाशैर्
लोक-त्रयं जयति कृत्स्नम् इदं स धीरः ||106||
एकेनापि हि शूरेण
पादाक्रान्तं महीतलम् |
क्रियते भास्करेणैव
स्फार-स्फुरित-तेजसा ||107||
वह्निस्तस्य जलायते जल-निधिः कुल्यायते तत्-क्षणान्
मेरुः स्वल्प-शिलायते मृगपतिः सद्यः कुरङ्गायते |
व्यालो माल्य-गुणायते विष-रसः पीयूष-वर्षायते
यस्याङ्गेऽखिल-लोक-वल्लभतमं शीलं समुन्मीलति ||108||
लज्जा-गुणौघ-जननीं जननीम् इव स्वाम्
अत्यन्त-शुद्ध-हृदयाम् अनुवर्तमानाम् |
तेजस्विनः सुखम् असून् अपि सन्त्यजनति
सत्य-व्रत-व्यसनिनो न पुनः प्रतिज्ञाम् ||109||