छान्दोग्योपनिषत्

(Mula Chandogya Upanishad)

आदि शंकराचार्य भाष्य सहित

अध्याय 1

आगाता ह वै कामानां भवति य तदेवं विद्वानक्षरमुद्गीथमुपास्त इत्यध्यात्मम् ॥ 14 ॥ इति द्वितीयः खण्डः ॥ 2 ॥

(1) -- अनेकधोपास्यत्वात् अक्षरस्य प्रकारान्तरेण परोवरीयस्त्वगुणफलमुपासनान्तरमानिनाय। इतिहासस्तु सुखावबोधनार्थः। त्रयः त्रिसंख्याकाः, ह

इत्यैतिह्यार्थः, उद्गीथे उद्गीथज्ञानं प्रति, कुशलाः निपुणा बभूवुः; कस्मिंश्चिद्देशे काले च निमित्ते वा समेतानामित्यभिप्रायः। न हि सर्वस्मिञ्जगति त्रयाणामेव

कौशलमुद्गीथादिविज्ञाने। श्रूयन्ते हि उषस्तिजानश्रुतिकैकेयप्रभृतयः सर्वज्ञकल्पाः। के ते त्रय इति, आह -- शिलकः नामतः, शलावतोऽपत्यं शालावत्यः;

चिकितायनस्यापत्यं चैकितायनः, दल्भगोत्रो दाल्भ्यः, द्व्यामुष्यायणो वा; प्रवाहणो नामतः, जीवलस्यापत्यं जैवलिः इत्येते त्रयः -- ते होचुः अन्योन्यम् --

उद्गीथे वै कुशलाः निपुणा इति प्रसिध्दाः स्मः। अतो हन्त यद्यनुमतिर्भवताम् उद्गीथे उद्गीथज्ञाननिमित्तां कथां विचारणां पक्षप्रतिपक्षोपन्यासेन वदामः वादं

कुर्म इत्यर्थः। तथा च तद्विद्यसंवादे विपरीतग्रहणनाशोऽपूर्वविज्ञानोपजनः संशयनिवृत्तिश्चेति। अतः तद्विद्यसंयोगः कर्तव्य इति च इतिहासप्रयोजनम्। दृश्यते हि

शिलकादीनाम्॥

अथ ह श्रोत्रमुद्गीथमुपासाञ्चक्रिरे तध्दासुराः पाप्मना विवधुस्तस्मात्तेनोभयँ शृणोति श्रवणीयं चाश्रवणीयं च पाप्मना ह्येतद्विध्दम्

॥ 5 ॥

(2) -- तथेत्युक्त्वा ते समुपविविशुः ह उपविष्टवन्तः किल। तत्र राज्ञः प्रागल्भ्योपपत्तेः स ह प्रवाहणो जैवलिरुवाच इतरौ -- भगवन्तौ पूजावन्तौ अग्रे पूर्वं

वदताम्; ब्राह्मणयोरिति लिङ्गाद्राजा असौ; युवयोर्ब्राह्मणयोः वदतोः वाचं श्रोष्यामि; अर्थरहितामित्यपरे, वाचमिति विशेषणात्॥

अथ ह मन उद्गीथमुपासाञ्चक्रिरे तध्दासुराः पाप्मना विविधुस्तस्मात्तेनोभयँ सङ्कलप्यते सङ्कल्पनीयं चासङ्कल्पनीयं च

पाप्मना ह्येतद्विध्दम् ॥ 6 ॥

(3) -- उक्तयोः स ह शिलकः शासावत्यः चैकितायनं दाल्भ्यमुवाच -- हन्त यद्यनुमंस्यसे त्वा त्वां पृच्छानि इत्युक्तः इतरः पृच्छेति होवाच॥

अथ ह य वायं मुख्यः प्राणस्तमुद्गीथमुपासाञ्चक्रिरे तँ हासुरा

त्वा विदध्वंसुर्यथाश्मानमाखणमृत्वा विध्वंसेत ॥ 7 ॥

(4) -- लब्धानुमतिराह -- का साम्नः -- प्रकृतत्वादुद्गीथस्य; उद्गीथो हि अत्र उपास्यत्वेन प्रकृतः; 'परोवरीयांसमुद्गीथम्'

इति च वक्ष्यति -- गतिः आश्रयः, परायणमित्येतत्। वं पृष्टो दाल्भ्य उवाच -- स्वर इति, स्वरात्मकत्वात्साम्नः। यो यदात्मकः

स तद्गतिस्तदाश्रयश्च भवतीति युक्तम्, मृदाश्रय इव घटादिः। स्वरस्य का गतिरिति, प्राण इति होवाच; प्राणनिष्पाद्यो हि

स्वरः, तस्मात्स्वरस्य प्राणो गतिः। प्राणस्य का गतिरिति, अन्नमिति होवाच; अन्नावष्टम्भो हि प्राणः, 'शुष्यति वै प्राण

तेऽन्नात्' इति श्रुतेः, 'अन्नं दाम' इति च। अन्नस्य का गतिरिति, आप इति होवाच, अप्संभवत्वादन्नस्य॥

एवं यथाश्मानमाखणमृत्वा विध्वँसत वँ हैव स विध्वँसते य वंविदि पापं कामयते य चैनमभिदासति स षोऽश्माखणः ॥

8 ॥

(5) -- अपां का गतिरिति, असौ लोक इति होवाच; अमुष्माध्दि लोकाद्वृष्टिः संभवति। अमुष्य लोकस्य का गतिरिति पृष्टः दाल्भ्य उवाच -- स्वर्गममुं

लोकमतीत्य आश्रयान्तरं साम न नयेत्कश्चित् इति होवाच आह। अतो वयमपि स्वर्गं लोकं साम अभिसंस्थापयामः; स्वर्गलोकप्रतिष्ठं साम जानीम इत्यर्थः।

स्वर्गसंस्तावं स्वर्गत्वेन संस्तवनं संस्तावो यस्य तत्साम स्वर्गसंस्तावम्, हि यस्मात् स्वर्गो वै लोकः साम वेद इति श्रुतिः॥

नैवैतेन सुरभि न दुर्गन्धि विजानात्यपहतपाप्मा ह्येष तेन यद नाति यत्पिबति तेनेतरान्प्राणानवति । तमु वान्ततोऽवित्त्वोक्रामति

व्याददात्येवान्तत इति ॥ 9 ॥

(6) -- तम् इतरः शिलकः शालावत्यः चैकितायनं दाल्भ्यमुवाच -- अप्रतिष्ठितम् असंस्थितम्, परोवरीयस्त्वेनासमाप्तगति सामेत्यर्थः; वै इत्यागमं स्मारयति

किलेति च, दाल्भ्य ते तव साम। यस्तु असहिष्णुः सामवित् तर्हि तस्मिन्काले ब्रूयात् कश्चिद्विपरीतविज्ञानम् -- अप्रतिष्ठितं साम प्रतिष्ठितमिति --

वंवादापराधिनो मूर्धा शिरः ते विपतिष्यति विस्पष्टं पतिष्यतीति। वमुक्तस्यापराधिनः तथैव तद्विपतेत् न संशयः; न त्वहं ब्रवीमीत्यभिप्रायः। ननु मूर्धपातार्हं

चेदपराधं कृतवान्, अतः परेणानुक्तस्यापि पतेन्मूर्धा, न चेदपराधी उक्तस्यापि नैव पतति; अन्यथा अकृताभ्यागमः कृतनाशश्च स्याताम्। नैष दोषः, कृतस्य

कर्मणः शुभाशुभस्य फलप्राप्तेर्देशकालनिमित्तापेक्षत्वात्। तत्रैवं सति मूर्धपातनिमित्तस्याप्यज्ञानस्य पराभिव्याहारनिमित्तापेक्षत्वमिति॥

तँ हाङ्गिरा उद्गीथमुपासाञ्चक्रं तमु वाङ्गिरसं मन्यन्तेऽङ्गानां यद्रसः ॥ 10 ॥

(7) -- एवमुक्तो दाल्भ्य आह -- हन्ताहमेतद्भगवत्तः भगवतः वेदानि यत्प्रतिष्ंठि साम इत्युक्तः प्रत्युवाच शालावत्यः -- विध्दीति होवाच। अमुष्य लोकस्य का

गतिरिति पृष्टः दाल्भ्येन शालावत्यः अयं लोक इति होवाच; अयं हि लोको यागदानहोमादिभिरमुं लोकं पुष्यतीति; 'अतः प्रदानं देवा उपजीवन्ति' इति हि

श्रुतयः; प्रत्यक्षं हि सर्वभूतानां धरणी प्रतिष्ठेति; अतः साम्नोऽप्ययं लोकः प्रतिष्ठैवेति युक्तम्। अस्य लोकस्य का गतिरित्युक्तः आह शालावत्य -- न प्रतिष्ठाम्

इमं लोकमतीत्य नयेत् साम कश्चित्। अतो वयं प्रतिष्ठां लोकं साम अभिसंस्थापयामः; यस्मात्प्रतिष्ठासंस्तावं हि, प्रतिष्ठात्वेन संस्तुतं सामेत्यर्थः; 'इयं वै

रथंतरम् ' इति च श्रुतिः॥

तेन तँ ह बृहस्पतिरुद्गीथमुपासाञ्चक्रं तमु व बृहस्पतिं मन्यन्ते वाग्धि बृहती तस्या ष पतिः ॥ 11 ॥ तेन तँ हायास्य

उद्गीथमुपासाञ्चक्र तमु वायास्यं मन्यन्त आस्याद्यदयते ॥

(8) -- तमेवमुक्तवन्तं ह प्रवाहणो जैवलिरुवाच अन्तवद्वै किल ते शालावत्य सामेत्यादि पूर्ववत्। ततः शालावत्य आह -- हन्ताहमेतद्भगवत्तो वेदानीति;

विध्दीति होवाच इतरः॥ इति अष्टमखण्डभाष्यम्॥

12 ॥

(1) -- ओमित्येतत् इत्यादिप्रकृतस्याक्षरस्य पुनरुपादानम् उद्गीथाक्षराद्युपासनान्तरितत्वादन्यत्र प्रसङ्गो मा भूदित्येवमर्थम्;

प्रकृतस्यैवाक्षरस्यामृताभयगुणविशिष्टस्योपासनं विधातव्यमित्यारम्भः। ओमित्यादि व्याख्यातम्॥

तेन तँ ह बको दाल्भ्यो विदाञ्चकार । स ह नैमिषीयानामुद्गाता बभूव स ह स्मैभ्यः कामानागायति ॥ 13 ॥

(2) -- देवा वै मृत्योः मारकात् बिभ्यतः किं कृतवन्त इति, उच्यते -- त्रयीं विद्यां त्रयीविहितं कर्म प्राविशन् प्रविष्टवन्तः, वैदिकं कर्म प्रारब्धवन्त इत्यर्थः, तत्

मृत्योस्त्राणं मन्यमानाः। किंच, ते कर्मण्यविनियुक्तैः छन्दोभिः मन्त्रैः जपहोमादि कुर्वन्तः आत्मानं कर्मान्तरेष्वच्छादयन् छादितवन्तः। यत् यस्मात् भिः मन्त्रैः

अच्छादयन्, तत् तस्मात् छन्दसां मन्त्राणां छादनात् छन्दस्त्वं प्रसिध्दमेव॥

तदेतन्मिथुनमोमित्येतस्मिन्नक्षरे सँसृज्यते यदा वै मिथुनौ समागच्छत आपयतो वै तावन्योन्यस्य कामम् ॥ 6 ॥

(3) -- तान् तत्र देवान्कर्मपरान् मृत्युः यथा लोके मत्स्यघातको मत्स्यमुदके नातिगम्भीरे परिपश्येत् बडिशोदकस्रावोपायसाध्यं मन्यमानः, वं पर्यपश्यत्

दृष्टवान्; मृत्युः कर्मक्षयोपायेन साध्यान्देवान्मेने इत्यर्थः। क्वासौ देवान्ददर्शेति, उच्यते --

चि साम्नि यजुषि,

ग्यजुःसामसंबन्धिकर्मणीत्यर्थः। ते नु देवाः वैदिकेन कर्मणा संस्कृताः शुध्दात्मानः सन्तः मृत्योश्चिकीर्षितं विदितवन्तः; विदित्वा च ते ऊर्ध्वाः व्यावृत्ताः कर्मभ्यः

चः साम्नः यजुषः

ग्यजुःसामसंबध्दात्कर्मणः अभ्युत्थायेत्यर्थः। तेन कर्मणा मृत्युभयापगमं प्रति निराशाः तदपास्य अमृताभयगुणमक्षरं स्वरं स्वरशब्दितं प्राविशन्नेव प्रविष्टवन्तः,

ओंकारोपासनपराः संवृत्ताः; व-शब्दः अवधारणार्थः सन् समुच्चयप्रतिषेधार्थः, तदुपासनपराः संवृत्ता इत्यर्थः॥ कथं पुनः स्वरशब्दवाच्यत्वमक्षरस्येति, उच्यते --

आपयिता ह वै कामानां भवति य तदेवं विद्वानक्षरमुद्गीथमुपास्ते ॥ 7 ॥

(4) -- यदा वै

चम् आप्नोति ओमित्येवातिस्वरति वं साम वं यजुः; ष उ स्वरः; कोऽसौ? यदेतदक्षरम् तदमृतम् अभयम्, तत्प्रविश्य यथागुणेव

अमृता अभयाश्च अभवन् देवाः॥

तद्वा तदनुज्ञाक्षरं यध्दि किञ्चानुजानात्योमित्येव तदाहैषो व समृध्दिर्यदनुज्ञा समर्धयिता ह वै कामानां भवति य तदेवं विद्वानक्षरमुद्गीथमुपास्ते ॥ 8 ॥

(5) -- स यः अन्योऽपि देववदेव तदक्षरम् वम् अमृताभयगुणं विद्वान् प्रणौति स्तौति; उपासनमेवात्र स्तुतिरभिप्रेता, स तथैव

तदेवाक्षरं स्वरममृतमभयं प्रविशति; तत्प्रविश्य च -- राजकुलं प्रविष्टानामिव राज्ञोऽन्तरङ्गबहिरङ्गतावत् न परस्य

ब्रह्मणोऽन्तरङ्गबहिरङ्गताविशेषः -- किं तर्हि? यदमृता देवाः येनामृतत्वेन यदमृता अभूवन्, तेनैवामृतत्वेन विशिष्टः तदमृतो

भवति; न न्यूनता नाप्यधिकता अमृतत्वे इत्यर्थः॥ इति चतुर्थखण्डभाष्यम्॥

तेनेयं त्रयी विद्या वर्तत ओमित्याश्रावयत्योमिति शँसत्योमित्युद्गायत्येतस्यैवाक्षरस्यापचित्यै महिम्ना रसेन ॥ 9 ॥

(1) -- उद्गीथोपासनप्रसङ्गेन प्रस्तावप्रतिहारविषयमप्युपासनं वक्तव्यमितीदमारभ्यते; आख्यायिका तु सुखावबोधार्था।

मटचीहतेषु मटच्यः अशनयः ताभिर्हतेषु नाशितेषु कुरुषु कुरुसस्येष्वित्यर्थः। ततो दुर्भिक्षे जाते आटिक्या

अनुपजातपयोधरादिस्त्रीव्यञ्जनया सह जायया उषस्तिर्ह नामतः, चक्रस्यापत्यं चाक्रायणः; इभो हस्ती तमर्हतीति इभ्यः ईश्वरः,

हस्त्यारोहो वा, तस्य ग्रामः इभ्यग्रामः तस्मिन्; प्रद्राणकः अन्नालाभात्, 'द्रा कुत्सायां गतौ', कुत्सितां गतिं गतः, अन्त्यावस्थां

प्राप्त इत्यर्थः; उवास उषितवान् कस्यचिद्गृहमाश्रित्य॥

तेनोभौ कुरुतो य चैतदेवं वेद य च न वेद । नाना तु विद्या चाविद्या च यदेव विद्यया करोति श्रध्दयोपनिषदा तदेव वीर्यवत्तरं भवतीति

खल्वेतस्यैवाक्षरस्योपव्याखयानं भवति ॥ 10 ॥ इति प्रथमः खण्डः ॥ 1 ॥

(2) -- सः अन्नार्थमटन् इभ्यं कुल्माषान् कुत्सितान्माषान् खादन्तं भक्षयन्तं यदृच्छयोपलभ्य बिभिक्षे याचितवान्। तम् उषस्ंति ह

उवाच इभ्यः -- न इतः, अस्मान्मया भक्ष्यमाणादुच्छिष्टराशेः कुल्माषा अन्ये न विद्यन्ते; यच्च ये राशौ मे मम उपनिहिताः

प्रक्षिप्ताः इमे भाजने, किं करोमि; इत्युक्तः प्रत्युवाच उषस्तिः --

ते ह नासिक्यं प्राणमुद्गीथमुपासाञ्चक्रिरे तँ हासुराः पाप्मना विविधुस्तस्मात्तेनोभयं जिघ्रति सुरभि च दुर्गन्धि च पाप्मना ह्येष विध्दः ॥ 2 ॥

(3) -- एतेषाम् तानित्यर्थः, मे मह्यं देहीति ह उवाच; तान् स इभ्यः अस्मै उषस्तये प्रददौ प्रदत्तवान्। पानाय समीपस्थमुदकं

च गृहीत्वा उवाच -- हन्त गृहाणानुपानम्; इत्युक्तः प्रत्युवाच -- उच्छिष्टं वै मे मम इदमुदकं पीतं स्यात्, यदि पास्यामि;

इत्युक्तवन्तं प्रत्युवाच इतरः --

अथ ह वाचमुद्गीथमुपासाञ्चक्रिरे ताँ हासुराः पाप्मना विविधुस्तस्मात्तयोभयं वदति सत्यं चांनृतं च पाप्मना ह्येषा विध्दा ॥ 3 ॥

(4) -- किं न स्विदेते कुल्माषा अप्युच्छिष्टाः, इत्युक्तः आह उषस्तिः -- न वै अजीविष्यं नैव जीविष्यामि इमान् कुल्माषान्

अखादन् अभक्षयन् इति होवाच। कामः इच्छातः मे मम उदकपानं लभ्यत इत्यर्थः। अतश्चैतामवस्थां प्राप्तस्य विद्याधर्मयशोवतः

स्वात्मपरोपकारसमर्थस्यैतदपि कर्म कुर्वतो न अघस्पर्श इत्यभिप्रायः। तस्यापि जीवितं प्रति उपायान्तरेऽजुगुप्सिते सति

जुगुप्सितमेतत्कर्म दोषाय; ज्ञानावलेपेन कुर्वतो नरकपातः स्यादेवेत्यभिप्रायः, प्रद्राणकशब्दश्रवणात्॥

अथ ह चक्षुरुद्गीथमुपासाञ्चक्रिरे तध्दासुराः पाप्मना विविधुस्तस्मात्तेनोभयं पश्यति दर्शनीयं चादर्शनीयं च पाप्मना ह्येतद्विध्दम् ॥ 4 ॥

(5) -- तांश्च स खादित्वा अतिशेषान् अतिशिष्टान् जायायै कारुण्यादाजहार; सा आटिकी अग्रे व कुल्माषप्राप्तेः सुभिक्षा

शोभनभिक्षा, लब्धान्नेत्येतत्, बभूव संवृत्ता; तथापि स्त्रीस्वाभाव्यादनवज्ञाय तान्कुल्माषान् पर्त्युहस्तात्प्रतिगृह्य निदधौ

निक्षिप्तवती॥

स ष रसानाँ रसतमः परमः परार्ध्योऽष्टमो यदुद्गीथः ॥ 3 ॥

(6) -- स तस्याः कर्म जानन् प्रातः उषःकाले संजिहानः शयनं निद्रां वा परित्यजन् उवाच पत्न्याः श्रृण्वन्त्याः -- यत् यदि

बतेति खिद्यमानः अन्नस्य स्तोकं लभेमहि, तद्भुक्त्वान्नं समर्थो गत्वा लभेमहि धनमात्रां धनस्याल्पम्; ततः अस्माकं जीवनं

भविष्यतीति। धनलाभे च कारणमाह -- राजासौ नातिदूरे स्थाने यक्ष्यते; यजमानत्वात्तस्य आत्मनेपदम्; स च राजा मा मां

पात्रमुपलभ्य सर्वैरात्र्विज्यैः

त्विक्कर्मभिः

त्विक्कर्मप्रयोजनायेत्यर्थः वृणीतेति॥

कतमा कतमक्र्कतमत्कतमत्साम कतमः कतम उद्गीथ इति विमृष्टं भवति ॥ 4 ॥

(7) -- एवमुक्तवन्तं जायोवाच -- हन्त गृहाण हे पते इमे व ये मध्दस्ते विनिक्षिप्तास्त्वया कुल्माषा इति। तान्खादित्वा अमुं यज्ञं

विततं विस्तारितमृत्विग्भिः याय॥

वागेवर्क्प्राणः सामोमित्येतदक्षरमुद्गीथः । तद्वा तन्मिथुनं यद्वाक्च प्राण चर्क्च साम च ॥ 5 ॥

(8) -- तत्र च गत्वा, उद्गातृन् उद्गातृपुरुषानागत्य, आ स्तुवन्त्यस्मिन्निति आस्तावः तस्मिन्नास्तावे स्तोष्यमाणान् उपोपविवेश

समीपे उपविष्टस्तेषामित्यर्थः। उपविश्य च स ह प्रस्तोतारमुवाच॥

अयं वाव लोको हाउकारो वायुर्हाइकार चन्द्रमा अथकारः । आत्मेहकारोऽग्रिरीकारः ॥ 1 ॥

(9) -- हे प्रस्तोतः इत्यामन्त्र्य अभिमुखीकरणाय, या देवता प्रस्तावं प्रस्तावभक्तिम् अनुगता अन्वायत्ता, तां चेत् देवतां

प्रस्तावभक्तेः अविद्वान्सन प्रस्तोष्यसि, विदुषो मम समीपे -- तत्परोक्षेऽपि चेत् विपतेत्तस्य मूर्धा, कर्ममात्रविदामनधिकार व

कर्मणि स्यात्; तच्चानिष्टम्, अविदुषामपि कर्मदर्शनात्, दक्षिणमार्गश्रुतेश्च; अनधिकारे च अविदुषामुत्तर वैको मार्गः श्रूयेत; न च

स्मार्तकर्मनिमित्त व दक्षिणः पन्थाः, 'यज्ञेन दानेन' इत्यादिश्रुतेः; 'तथोक्तस्य मया' इति च विशेषणाद्विद्वत्समक्षणेव

कर्मण्यनधिकारः, न सर्वत्राग्निहोत्रस्मार्तकर्माध्ययनादिषु च; अनुज्ञायास्तत्र तत्र दर्शनात्, कर्ममात्रविदामप्यधिकारः सिध्दः

कर्मणीति -- मूर्धा ते विपतिष्यतीति॥

आदित्य ऊकारो निहव कारो वि वेदेवा औहोयि-कारः प्रजापतिर्हिङ्कारः प्राणः स्वरोऽन्नं या वाग्विराट् ॥ 2 ॥

(10) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

अनिरुक्तस्त्रयोदशः स्तोभः सञ्चरो हुङ्कारः ॥ 3 ॥

(11) -- एवमेवोद्गातारं प्रतिहर्तारमुवाचेत्यादि समानमन्यत्। ते प्रस्तोत्रादंयः कर्मभ्यः समारताः उपरताः सन्तः मूर्धपातभयात्

तूष्णीमासांचक्रिरे अन्यच्चाकुर्वन्तः, अर्थित्वात्॥ इति दशमखण्डभाष्यम्॥

दुग्धेऽस्मै वाग्दोहं यो वाचो दोहोऽन्नवानन्नादो भवति य तामेवँ साम्नामुपनिषदं वेदोपनिषदं वेदेति ॥ 4 ॥ इति त्रोदशः खण्डः ॥ 13 ॥ इति

छान्दोग्योपनिषदि प्रथमोऽध्यायः ॥ 1 ॥

(1) -- अतीते खण्डेऽन्नाप्राप्तिनिमित्ता कष्टावस्थोक्ता उच्छिष्टोच्छिष्कटपर्युषितभक्षणलक्षणा; सा मा भूदित्यन्नलाभाय अथ

अनन्तरं शौवः श्वभिर्दृष्टः उद्गीथः उद्गानं साम अतः प्रस्तूयते। तत् तत्र ह किल बको नामतः, दल्भस्यापत्यं दाल्भ्यः;

ग्लावो वा नामतः, मित्रायाश्चापत्यं मैत्रेयः; वाशब्दश्चार्थे; द्व्यामुष्यायणो ह्यसौ; वस्तुविषये क्रियास्विव विकल्पानुपपत्तेः;

द्विनामा द्विगोत्र इत्यादि हि स्मृतिः; दृश्यते च उभयतः पिण्डभाक्त्वम्; उद्गीथे बध्दचित्तत्वात्

षावनादराद्वा। वा-शब्दः स्वाध्यायार्थः। स्वाध्यायं कर्तुं ग्रामाद्बहिः उद्वव्राज उद्गतवान्विविक्तदेशस्थोदकाभ्याशम्। 'उद्वव्राज' 'प्रतिपालयांचकार' इति च

कवचनाल्लिङ्गात् कोऽसौ

षिः। श्वोद्गीथकालप्रतिपालनात्

षेः स्वाध्यायकरणमन्नकामनयेति लक्ष्यत इत्यभिप्रायतः॥

ओमित्येतदक्षरमुद्गीथमुपासीत । ओमिति ह्युद्गायति तस्योपव्याख्यानम् ॥ 1 ॥

(2) -- स्वाध्यायेन तोषिता देवता

षिर्वा श्वरूपं गृहीत्वा श्वा श्वेतः सन् तस्मै

षये तदनुग्रहार्थं प्रादुर्बभूव प्रादुश्चकार। तमन्ये शुक्लं श्वानं क्षुल्लकाः श्वानः उपसमेत्य ऊचुः उक्तवन्तः -- अन्नं नः अस्मभ्यं भगवान् आगायतु आगानेन

निष्पादयत्वित्यर्थः। मुख्यप्राणवागादयो वा प्राणमन्वन्नभुजः स्वाध्यायपरितोषिताः सन्तः अनुगृह्णीयुरेनं श्वरूपमादायेति युक्तमेवं प्रतिपत्तुम्। अशनायाम वै

बुभुक्षिताः स्मो वै इति॥

एषां भूतानां पृथिवी रसः पृथिव्या आपो रसः । अपामोषधयो रस ओषधीनां पुरुषो रसः पुरुषस्य वाग्रसो वाच

ग्रस

चः साम रसः साम्न उद्गीथो रसः ॥ 2 ॥

(3) -- एवमुक्ते श्वा श्वेत उवाच तान् क्षुल्लकान् शुनः, इहैव अस्मिन्नेव देशे मा मां प्रातः प्रातःकाले उपसमीयातेति। दर्ैध्यं छान्दसम्, समीयातेति प्रमादपाठो

वा। प्रातःकालकरणं तत्काल व कर्तव्यार्थम्, अन्नदस्य वा सवितुरपराह्णेऽनाभिमुख्यात्। तत् तत्रैव ह बको दाल्भ्यो ग्लावो वा मैत्रेय

षिः प्रतिपालयांचकार प्रतीक्षणं कृतवानित्यर्थः॥

ते ह यथैवेदं बहिष्पवमानेन स्तोष्यमाणाः सँरब्धाः सर्पन्तीत्येवमाससृपुस्ते ह समुपविश्य हिं चक्रुः ॥ 4 ॥

(4) -- ते श्वानः तत्रैव आगत्य

षेः समक्षं यथैवेह कर्मणि बहिष्पवमानेन स्तोत्रेण स्तोष्यमाणाः उद्गातृपुरुषाः संरब्धाः संलग्नाः अन्योन्यमेव सर्पन्ति, वं मुखेनान्योन्यस्य पुच्छं गृहीत्वा

आससृपुः आसृप्तवन्तः, परिभ्रमणं कृतवन्त इत्यर्थः; त वं संसृप्य समुपविश्य उपविष्टाः सन्तः हिं चक्रुः हिंकारं कृतवन्तः॥

ओ3मदा3मों3 पिबा3मों3 देवो वरुणः प्रजापतिः सविता2न्नमिहा2हरदन्नपते3ऽन्नमिहा2हरा2हरो3मिति ॥ 5 ॥ इति द्वादशः

खण्डः ॥ 12 ॥

(5) -- ओमदामों पिबामों देवः, द्योतनात्; वरुणः वर्षणाज्जगतः; प्रजापतिः, पालनात्प्रजानाम्; सविता प्रसवितृत्वात्सर्वस्य आदित्य उच्यते। तैः पर्यायैः स

वंभूतः आदित्यः अन्नम् अस्मभ्यम् इह आहरत् आहरत्विति। ते वं हिं कृत्वा पुनरप्यूचुः -- स त्वं हे अन्नपते; स हि सर्वस्यान्नस्य प्रसवितृत्वात्पतिः; न हि

तत्पाकेन विना प्रसूतमन्नमणुमात्रमपि जायते प्राणिनाम्; अतोऽन्नपतिः। हे अन्नपते, अन्नमस्मभ्यमिहाहराहरेति; अभ्यासः आदरार्थः। ओमिति॥ इति

द्वादशखण्डभाष्यम्॥

अथातः शौव उद्गीथस्तध्द बको दाल्भ्यो ग्लावो वा मैत्रेयः स्वाध्यायमुद्वव्राज ॥ 1 ॥

(1) -- देवासुराः देवाश्च असुराश्च; देवाः दीव्यतेद्र्योतनार्थस्य शास्त्रोद्भासिता इन्द्रियवृत्तयः; असुराः तद्विपरीताः स्वेष्वेवासुषु विष्वग्विषयासु प्राणनक्रियासु

रमणात् स्वाभाविक्यः तमआत्मिका इन्द्रियवृत्तय व; ह वै इति पूर्ववृत्तोद्भासकौ निपातौ; यत्र यस्मिन्निमित्ते इतरेतरविषयापहारलक्षणे संयेतिरे, संपूर्वस्य यततेः

संग्रामार्थत्वमिति, संग्रामं कृतवन्त इत्यर्थः। शास्त्रीयप्रकाशवृत्त्यभिभवनाय प्रवृत्ताः स्वाभाविक्यस्तमोरूपा इन्द्रियवृत्तयः असुराः, तथा तद्विपरीताः

शास्त्रार्थविषयविवेकज्योतिरात्मानः देवाः स्वाभाविकतमोरूपासुराभिभवनाय प्रवृत्ताः इति अन्योन्याभिभवोद्भवरूपः संग्राम इव, सर्वप्राणिषु प्रतिदेहं

देवासुरसंग्रामो अनादिकालप्रवृत्त इत्यभिप्रायः। स इह श्रुत्या आख्यायिकारूपेण धर्माधर्मोत्पत्तिविवेकविज्ञानाय कथ्यते प्राणविशुध्दिविज्ञानविधिपरतया। अतः

उभयेऽपि देवासुराः, प्रजापतेरपत्यानीति प्राजापत्याः -- प्रजापतिः कर्मज्ञानाधिकृतः पुरुषः, 'पुरुष वोक्थमयमेव महान्प्रजापतिः' इति श्रुत्यन्तरात्; तस्य हि

शास्त्रीयाः स्वाभाविक्यश्च करणवृत्तयो विरुध्दाः अपत्यानीव, तदुद्भवत्वात्। तत् तत्र उत्कर्षापकर्षलक्षणनिमित्ते ह देवाः उद्गीथम्

उद्गीथभक्त्युपलक्षितमौद्गात्रं कर्म आजह्नुः आहृतवन्तः; तस्यापि केवलस्य आहरणासंभवात् ज्योतिष्टोमाद्याहृतवन्त इत्यभिप्रायः। तत्किमर्थमाजह्नुरिति,

उच्यते -- अनेन कर्मणा नान् असुरान् अभिभविष्याम इति वमभिप्रायाः सन्तः॥ यदा च तदुद्गीथं कर्म आजिहीर्षवः, तदा --

तस्मै वा चेतः प्रादुर्बभूव तमन्ये वान उपसमेत्योचुरन्नं नो भगवानाग़ायत्वशनायाम वा इति ॥ 2 ॥

(2) -- ते ह देवाः नासिक्यं नासिकायां भवं प्राणं चेतनावन्तं घ्राणम् उद्गीथकर्तारम् उद्गातारम् उद्गीथभक्त्या उपासांचक्रिरे उपासनं कृतवन्त इत्यर्थः;

नासिक्यप्राणदृष्टया उद्गीथाख्यमक्षरमोंकारम् उपासांचक्रिरे इत्यर्थः। वं हि प्रकृतार्थपरित्यागः अप्रकृतार्थोपादानं च न कृतं स्यात् -- 'खल्वेतस्याक्षरस्य'

इत्योंकारो हि उपास्तया प्रकृतः। ननु उद्गीथोपलक्षितं कर्म आहृतवन्त इत्यवोचः; इदानीमेवं कथं नासिक्यप्राणदृष्टया उद्गीथाख्यमक्षरमोंकारम् उपासांचक्रिर

इत्यात्थ? नैष दोषः; उद्गीथकर्मण्येव हि तत्कर्तृप्राणदेवतादृष्टया उद्गीथभक्त्यवयवश्च ओंकारः उपास्यत्वेन विवक्षितः, न स्वतन्त्रः; अतः तादर्थ्येन कर्म

आहृतवन्त इति युक्तमेवोक्तम्। तम् वं देवैर्वृतमुद्गातारं ह असुराः स्वाभाविकतमआत्मानः ज्योतीरूपं नासिक्यं प्राणं देवं स्वकीयेन पाप्मना अधर्मासङ्गरूपण

विविधुः विध्दवन्तः, संसर्गं कृतवन्त इत्यर्थः। स हि नासिक्यः प्राणः कल्याणगन्धग्रहणाभिमानासङ्गाभिभूतविवेकविज्ञानो बभूव; स तेन दोषेण पाप्मसंसर्गी

बभूव; तदिदमुक्तमसुराः पाप्मना विविधुरिति। यस्मादासुरेण पाप्मना विध्दः, तस्मात् तेन पाप्मना प्रेरितः प्राणः दुर्गन्धग्राहकः प्राणिनाम्। अतः तेन उभयं जिघ्रति

लोकः सुरभि च दुर्गन्धि च, पाप्मना हि षः यस्मात् विध्दः। उभयग्रहणम् अविवक्षितम् -- 'यस्योभयं हविरार्तिमार्च्छति' इति यद्वत्; 'यदेवेदमप्रतिरूपं जिघ्रति'

इति समानप्रकरणश्रुतेः॥

तान्होवाचेहैव मा प्रातरुपसमीयातेति तध्द बको दाल्भ्यो ग्लावो वा मैत्रेयः प्रतिपालयाञ्चकार ॥ 3 ॥

(3) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

अथ हैनं प्रतिहर्तोपससाद प्रतिहर्तर्या देवता प्रतिहारमन्वायत्ता तां चेदविद्वान्प्रतिहरिष्यसि मूर्धा ते विपतिष्यतीति मा

भगवानवोचत्कतमा सा देवतेति ॥ 8 ॥

(4) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

अन्नमिति होवाच सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्यन्नमेव प्रतिहरमाणानि जीवन्ति सैषा देवता प्रतिहारमन्वायत्ता तां

चेदविद्वान्प्रत्यहरिष्यो मूर्धा ते व्यपतिष्यत्तथोक्तस्य मयेति तथोक्तस्य मयेति ॥ 9 ॥ इत्येकादशः खण्डः ॥ 11 ॥

(5) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

प्रस्तोतर्या देवता प्रस्तावमन्वायत्ता तां चेदविद्वान्प्रस्तोष्यसि मूर्धा ते विपतिष्यतीति ॥ 9 ॥

(6) -- मुख्यप्राणस्य उपास्यत्वाय तद्विशुध्दत्वानुभवार्थः अयं विचारः श्रुत्या प्रवर्तितः। अतः चक्षुरादिदेवताः क्रमेण विचार्य आसुरेण पाप्मना विध्दा इत्यपोह्यन्ते।

समानमन्यत् -- अथ ह वाचं चक्षुः श्रोत्रं मन इत्यादि। अनुक्ता अप्यन्याः त्वग्रसनादिदेवताः द्रष्टव्याः, 'एवमु खल्वेता देवताः पाप्मभिः' इति श्रुत्यन्तरात्॥

एवमेवोद्गातारमुवाचोद्गातर्या देवतोद्गीथमन्वायत्ता तां चेदविद्वानुद्गास्यसि मूर्धा ते विपतिष्यतीति ॥ 10 ॥

(7) -- आसुरेण पाप्मना विध्दत्वात् प्राणादिदेवताः अपोह्य, अथ अनन्तरम्, ह, य वायं प्रसिध्दः, मुखे भवः मुख्यः प्राणः, तम् उद्गीथम् उपासांचक्रिरे, तं ह

असुराः पूर्ववत्

त्वा प्राप्य विदध्वंसुः विनष्टाः, अभिप्रायमात्रेण, अकृत्वा किंचिदपि प्राणस्य; कथं विनष्टा इति, अत्र दृष्टान्तमाह -- यथा लोके

अश्मानम् आखणम् -- न शक्यते खनितुं कुद्दालादिभिरपि, टङ्कैश्च छेत्तुं न शक्यः अखनः, अखन व आखणः, तम् --

त्वा -- सामर्थ्यात् लोष्टः पांसुपिण्डः, श्रुत्यन्तराच्च -- अश्मनि क्षिप्तः अशमभेदनाभिप्रायेण, तस्य अश्मनः किंचिदप्यकृत्वा स्वयं विध्वंसेत विदीर्येत -- वं

विदध्वंसुरित्यर्थः। वं विशुध्दः असुरैरधर्षितत्वात् प्राणः इति॥

एवमेव प्रतिहर्तारमुवाच् प्रतिहर्तर्या देवता प्रतिहारमन्वायत्ता तां चेदविद्वान्प्रतिहरिष्यसि मूर्धा ते विपतिष्यतीती ते ह

समारतास्तूष्णीमासाञ्चक्रिरे ॥ 11 ॥ इति दशमः खण्डः ॥ 10 ॥

(8) -- एवंविदः प्राणात्मभूतस्य इदं फलमाह -- यथाश्मानमिति। ष व दृष्टान्तः; वं हैव स विध्वंसते विनश्यति; कोऽसाविति, आह -- य वंविदि

यथोक्तप्राणविदि पापं तदनर्हं कर्तुं कामयते इच्छति यश्चापि नम् अभिदासति हिनस्ति प्राणविदं प्रति आक्रोशताडनादि प्रयुङ्क्ते, सोऽप्येवमेव विध्वंसत इत्यर्थः;

यस्मात् स ष प्राणवित् प्राणभूतत्वात् अश्माखण इव अश्माखणः अधर्षणीय इत्यर्थः। ननु नासिक्योऽपि प्राणः वाय्वात्मा, यथा मुख्यः; तत्र नासिक्यः प्राणः

पाप्मना विध्दः -- प्राण व सन्, न मुख्यः -- कथम्? नैष दोषः; नासिक्यस्तु स्थानकरणवैगुण्यात् असुरैः पाप्मना विध्दः, वाय्वात्मापि सन्; मुख्यस्तु तदसंभवात्

स्थानदेवताबलीयस्त्वात् न विध्द इति श्लिष्टम् -- यथा वास्यादयः शिक्षावत्पुरुषाश्रयाः कार्यविशेषं कुर्वन्ति, न अन्यहस्तगताः, तद्वत् दोषवध्द्राणसचित्वाद्विध्दा

घ्राणदेवता, न मुख्यः॥

आदित्य इति होवाच सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्यादित्यमुञ्चैः सन्तं गायन्ति सैषा देवतोद्गीथमन्वायत्ता तां चेदविद्वानुदगास्यो

मूर्धा ते व्यपतिष्यत्तथोक्तस्य मयेति ॥ 7 ॥

(9) -- यस्मान्न विध्दः असुरैः मुख्यः, तस्मात् नैव तेन सुरभि न दुर्गन्धि च विजानाति लोकः; घ्राणेनैव तदुभयं विजानाति; अतश्च पाप्मकार्यादर्शनात्

अपहतपाप्मा अपहतः विनाशितः अपनीतः पाप्मा यस्मात् सोऽयमपहतपाप्मा हि षः, विशुध्द इत्यर्थः। यस्माच्च आत्मंभरयः कल्याणाद्यासङ्गवत्त्वात् ग्राणादयः -

- न तथा आत्मंभरिर्मुख्यः; किं तर्हि? सर्वार्थः; कथमिति, उच्यते -- तेन मुख्येन यदश्नाति यत्पिबति लोकः तेन अशितेन पीतेन च इतरान् प्राणान् घ्राणादीन्

अवति पालयति; तेन हि तेषां स्थितिर्भवतीत्यर्थः; अतः सर्वंभरिः प्राणः; अतो विशुध्दः। कथं पुनर्मुख्याशितपीताभ्यां स्थितिः इतरेषां गम्यत इति, उच्यते -- तमु

व मुख्यं प्राणं मुख्यप्राणस्य वृत्तिम्, अन्नपाने इत्यर्थः, अन्ततः अन्ते मरणकाले अवित्त्वा अलब्ध्वा उत्क्रामति, घ्राणादिप्राणसमुदाय इत्यर्थः; अप्राणो हि न

शक्नोत्यशितुं पातुं वा; तदा उत्क्रान्तिः प्रसिध्दा घ्राणादिकलापस्य; दृश्यते हि उत्क्रान्तौ प्राणस्याशिशिषा, यतः व्याददात्येव, आस्यविदारणं करोतीत्यर्थः; तध्दि

अन्नालाभे उत्क्रान्तस्य लिङ्गम्॥

अथ हैनमुद्गातोपससादोद्गातर्या देवतोद्गीथमन्वायत्ता तां चेदविद्वानुद्गास्यसि मूर्धा ते विपतिष्यतीति मा भगवानवोचत्कतमा

सा देवतेति ॥ 6 ॥

(10) -- तं ह अङ्गिराः -- तं मुख्यं प्राणं ह अङ्गिरा इत्येवंगुणम् उद्गीथम् उपासांचक्रे उपासनं कृतवान्, बको दाल्भ्य इति वक्ष्यमाणेन संबध्यते; तथा

बृहस्पतिरिति, आयास्य इति च उपासांचक्रे बकः इत्येवं संबन्धं कृतवन्तः केचित्, तमु वाङ्गिरसं बृहस्पतिमायास्यं प्राणं मन्यन्ते -- इति वचनात्। भवत्येवं

यथाश्रुतासंभवे; संभवति तु यथाश्रुतम्

षिचोदनायामपि -- श्रुत्यन्तरवत् -- 'तस्माच्छतर्चिन इत्याचक्षते तमेव सन्तम्'

षिमपि; तथा माध्यमा गृत्समदो विश्वामित्रो वामदेवोऽत्रिः इत्यादीन्

षीनेव प्राणमापादयति श्रुतिः; तथा तानपि

षीन् प्राणोपासकान् अङ्गिरोबृहस्पत्यायास्यान् प्राणं करोत्यभेदविज्ञानाय -- 'प्राणो ह पिता प्राणो माता' इत्यादिवच्च। तस्मात्

षिः अङ्गिरा नाम, प्राण व सन्, आत्मानमङ्गिरसं प्राणमुद्गीथम् उपासांचक्रे इत्येतत्; यत् यस्मात् सः अङ्गानां प्राणः सन्

रसः, तेनासौ अङ्गिरसः।

प्राण इति होवाच सर्वाणि ह वा इमानि भूतानि प्राणमेवाभिसंविशन्ति प्राणमभ्युज्जिहते सैषा देवता प्रस्तावमन्वायत्ता तां चेदविद्वान्प्रस्तोष्यो मूर्धा ते

व्यपतिष्यत्तथोक्तस्य मयेति ॥ 5 ॥

(11) -- तथा वाचो बृहत्याः पतिः तेनासौ बृहस्पतिः॥

अथ हैनं प्रस्तोतोपससाद प्रस्तोतर्या देवता प्रस्तावमन्वायत्ता तां चेदविद्वान्प्रस्तोष्यसि मूर्धा ते विपतिष्यतीति मा भगवानवोचत्कतमा सा देवतेति ॥ 4 ॥

(12) -- तथा यत् यस्मात् आस्यात् अयते निर्गच्छति तेन आयास्यः

षिः प्राण व सन् इत्यर्थः। तथा अन्योऽप्युपासकः आत्मानमेव आङ्गिरसादिगुणं प्राणमुद्गीथमुपासीतेत्यर्थः॥

भगवाँ स्त्वेव मे सर्वैरात्र्विज्यैरिति तथेत्यथ तह्येर्त व समतिसृष्टाः स्तुवतां यावत्त्वेभ्यो धनं दद्यास्तावन्मम दद्या इति तथेति ह

यजमान उवाच ॥ 3 ॥

(13) -- न केवलमङ्गिरःप्रभृतय उपासांचक्रिरे; तं ह बको नाम दल्भस्यापत्यं दाल्भ्यः विदांचकार यथादर्शितं प्राणं विज्ञातवान्; विदित्वा च स ह नैमिशीयानां

सत्रिणाम् उद्गाता बभूव; स च प्राणविज्ञानसामर्थ्यात् भ्यः नैमिशीयेभ्यः कामान् आगायति स्म ह आगीतवान्किलेत्यर्थः॥

स होवाच भगवन्तं वा अहमेभिः सर्वैरात्र्विज्यैः पयैषिषं भगवतो वा अहमवित्त्यान्यानवृषि ॥ 2 ॥

(14) -- तथा अन्योऽप्युद्गाता आगाता ह वै कामानां भवति; य तत् वं विद्वान् यथोक्तगुणं प्राणम् अक्षरमुद्गीथमुपास्ते, तस्य तद्दृष्टं फलम् उक्तम्,

प्राणात्मभावस्त्वदृष्टम् -- 'देवो भूत्वा देवानप्येति' इति श्रुत्यन्तारत्सिध्दमेवेत्यभिप्रायः। इत्यध्यात्मम् -- तत् आत्मविषयम् उद्गीथोपासनम् इति उक्तोपसंहारः,

अधिदैवतोद्गीथोपासने वक्ष्यमाणे, बुध्दिसमाधानार्थः॥ इति द्वितीयखण्डभाष्यम्॥

अथ हैनं यजमान उवाच भगवन्तं वा अहं विविदिषाणीत्युषस्तिरस्मि चाक्त्रायण इति होवाच ॥ 1 ॥

(1) -- अथ अनन्तरं ह नम् उषस्ंति यजमानः राजा उवाच भगवन्तं पूजावन्तम् वै अहं विविदिषाणि वेदितुमिच्छामि; इत्युक्तः उषस्तिः अस्मि चाक्रायणः तवापि

श्रोत्रपथमागतो यदि -- इति ह उवाच उक्तवान॥

तं जायोवाच हन्त पत इम व कुल्माषा इति तान्खादित्वामुं यज्ञं विततमेयाय ॥ 7 ॥

(2) -- स ह यजमानः उवाच -- सत्यमेवमहं भगवन्तं बहुगुणमश्रौषम्, सर्वैश्च

त्विक्कर्मभिः आत्र्विज्यैः पर्यैषिषं पर्येषणं कृतवानस्मि; अन्विष्य भगवतो वा अहम् अवित्त्या अलाभेन अन्यानिमान् अवृषि

वृतवानस्मि॥

तत्रोद्गातृनास्तावे स्तोष्यमाणानुपोपविवेश स ह प्रस्तोतारमुवाच ॥ 8 ॥

(3) -- अद्यापि भगवांस्त्वेव मे मम सर्वैरात्र्विज्यैः

त्विक्कर्मार्थम् अस्तु, इत्युक्तः तथेत्याह उषस्तिः; किं तु अथैव तर्हि ते व त्वया पूर्वं वृताः मया समतिसृष्टाः मया सम्यक्प्रसन्नेनानुज्ञाताः सन्तः स्तुवताम्; त्वया

त्वेतत्कार्यम् -- यावत्त्वेभ्यः प्रस्तोत्रादिभ्यः सर्वेभ्यो धनं दद्याः प्रयच्छसि, तावन्मम दद्याः; इत्युक्तः तथेति ह यजमानः उवाच॥

न स्विदेतेऽप्युच्छिष्टा इति न वा अजीविष्यमिमानखादन्निति होवाच कामो म उदपानमिति ॥ 4 ॥

(4) -- अथ ह नम् औषस्त्यं वचः श्रुत्वा प्रस्तोता उपससाद उषस्ंति विनयेनोपजगाम। प्रस्तोतर्या देवतेत्यादि मा मां भगवानवोचत्पूर्वम् -- कतमा सा देवता या

प्रस्तावभक्तिमन्वायत्तेति॥

स ह खादित्वातिशेषाञ्जायाया आजहार साग्र व सुभिक्षा बभूव तान्प्रतिगृह्य निदधौ ॥ 5 ॥

(5) -- पृष्टः प्राण इति ह उवाच; युक्तं प्रस्तावस्य प्राणो देवतेति। कथम्? सर्वाणि स्थावरजङ्गमानि भूतानि प्राणमेव अभिसंविशन्ति प्रलयकाले, प्राणमभि

लक्षयित्वा प्राणात्मनैवोज्जिहते प्राणादेवोद्गच्छन्तीत्यर्थः उत्पत्तिकाले; अतः सैषा देवता प्रस्तावमन्वायत्ता; तां चेदविद्वान् त्वं प्रास्तोष्यः प्रस्तवनं प्रस्तावभक्तिं

कृतवानसि यदि, मूर्धा शिरः ते व्यपतिष्यत् विपतितमभविष्यत् तथोक्तस्य मया तत्काले मूर्धा ते विपतिष्यतीति। अतस्त्वया साधु कृतम्; मया निषिध्दः कर्मणो

यदुपरममकार्षीरित्यभिप्रायः॥

स ह प्रातः सञ्जिहान उवाच यद्बतान्नस्य लभेमहि लभेमहि धनमात्राँ राजासौ यक्ष्यते स मा सर्वैरात्र्विज्यैर्वृणीतेति ॥ 6 ॥

(6) -- तथोद्गाता पप्रच्छ कतमा सा उद्गीथभक्तिमनुगता अन्वायत्ता देवतेति॥

स हेभ्यं कुल्माषान्खादन्तं बिभिक्षे तँ होवाच । नेतोऽन्ये विद्यन्ते यञ्च ये म इम उपनिहिता इति ॥ 2 ॥

(7) -- पृष्टः आदित्य इति होवाच। सर्वाणि ह वा इमानि भूतानि आदित्यम् उच्चैः ऊर्ध्वं सन्तं गायन्ति शब्दयन्ति, स्तुवन्तीत्यभिप्रायः, उच्छब्दसामान्यात्,

प्रशब्दसामान्यादिव प्राणः। अतः सैषा देवतेत्यादि पूर्ववत्॥

एतेषां मे देहीति होवाच तानस्मै प्रददौ हन्तानुपानमित्युच्छिष्टं वै मे पीतँ स्यादिति होवाच ॥ 3 ॥

(8) -- एवमेवाथ ह नं प्रतिहर्ता उपससाद कतमा सा देवता प्रतिहारमन्वायत्तेति॥

तँ हैतमतिधन्वा शौनक उदरशाण्डल्यायोक्त्वोवाच यावत्त नं प्रजांयामुद्गीथं वेदिष्यन्ते परोवरीयो हैभ्यस्तावदस्ंमिल्लोके जीवनं

भविष्यति ॥ 3 ॥

(9) -- पृष्टः अन्नमिति होवाच। सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्यन्नमेव आत्मानं प्रति सर्वतः प्रतिहरमाणानि जीवन्ति। सैषा देवता

प्रतिशब्दसामान्यात्प्रतिहारभक्तिमनुगता। समानमन्यत्तथोक्तस्य मयेति। प्रस्तावोद्गीथप्रतिहारभक्तीः प्राणादित्यान्नदृष्टयोपासीतेति समुदायार्थः। प्राणाद्यापत्तिः

कर्मसमृध्दिर्वा फलमिति॥ इति कादशखण्डभाष्यम्॥

तथामुष्ंमिल्लोके लोक इति स य तदेवं विद्वानुपास्ते परोवरीय व हास्यास्ंमिल्लोके जीवनं भवति तथामुष्ंमिल्लोके लोक इति

लोके लोक इति ॥ 4 ॥ इति नवमः खण्डः ॥ 9 ॥

(1) -- अथ खलु य उद्गीथः स प्रणवः बह्वृचानाम्, यश्च प्रणवः तेषां स व च्छान्दोग्ये उद्गीथशब्दवाच्यः। असौ वा आदित्य उद्गीथः ष प्रणवः;

प्रणवशब्दवाच्योऽपि स व बह्वृचानाम्, नान्यः। उद्गीथ आदित्यः कथम्? उद्गीथाख्यमक्षरम् ओमिति तत् षः हि यस्मात् स्वरन् उच्चारयन्,

अनेकार्थत्वाध्दातूनाम्; अथवा स्वरन् गच्छन् ति। अतः असावुद्गीथः सविता।

तँ ह शिलकः शालावत्य चैकितायनं दाल्भ्यमुवाचाप्रतिष्ठितं वै किल ते दाल्भ्य साम यस्त्वेतर्हि ब्रूयान्मूर्धा ते विपतिष्यतीती

मूर्धा ते विपतेदिति ॥ 6 ॥

(2) -- तम् तम् उ व अहम् अभ्यगासिषम् आभिमुख्येन गीतवानस्मि, आदित्यरश्म्यभेदं कृत्वा ध्यानं कृतवानस्मीत्यर्थः। तेन तस्मात्कारणात् मम त्वमेकोऽसि

पुत्र इति ह कौषीतकिः कुषीतकस्यापत्यं कौषीतकिः पुत्रमुवाच उक्तवान्। अतः रश्मीनादित्यं च भेदेन त्वं पर्यावर्तयात् पर्यावर्तयेत्यर्थः, त्वंयोगात्। वं बहवो वै

ते तव पुत्रा भविष्यन्तीत्यधिदैवतम्।

हन्ताहमेतद्भगवतो वेदानीति विध्दीति होवाचामुष्य लोकस्य का गतिरित्ययं लोक इति होवाचास्य लोकस्य का गतिरिति न

प्रतिष्ठां लोकमतिनयेदिति होवाच प्रतिष्ठां वयं लोकँसामाभिसँस्थापयामः प्रतिष्ठासँस्तावँहि सामेति ॥ 7 ॥

(3) -- अथ अनन्तरम् अध्यात्मम् उच्यते। य वायं मुख्यः प्राणस्तमुद्गीथमुपासीतेत्यादि पूर्ववत्। तथा ओमिति ह्येष प्राणोऽपि स्वरन्नेति ओमिति ह्यनुज्ञां

कुर्वन्निव वागादिप्रवृत्त्यर्थमेतीत्यर्थः। न हि मरणकाले मुमूर्षोः समीपस्थाः प्राणस्योंकरणं श्रृण्वन्तीति। तत्सामान्यादादित्येऽप्योंकरणमनुज्ञामात्रं द्रष्टव्यम्।

मटचीहतेषु कुरुष्वाटिक्या सह जाययोषस्तिर्ह चाक्त्रायण इभ्यग्रामे प्रद्राणक उवास ॥ 1 ॥

(4) -- एतमु वाहमभ्यगासिषमित्यादि पूर्ववदेव। अतो वागादीन्मुख्यं च प्राणं भेदगुणविशिष्टमुद्गीथं पश्यन् भूमानं मनसा अभिगायतात्, पूर्ववदावर्तयेत्यर्थः;

बहवो वै मे मम पुत्रा भविष्यन्तीत्येवमभिप्रायः सन्नित्यर्थः। प्राणादित्यैकत्वोद्गीथदृष्टेः कपुत्रत्वफलदोषेणापोदितत्वात् रश्मिप्राणभेददृष्टेः कर्तव्यता चोद्यते

अस्मिन्खण्डे बहुपुत्रफलत्वार्थम्।

का साम्नो गतिरिति स्वर इति होवाच स्वरस्य का गतिरिति प्राण इति होवाच प्राणस्य का गतिरित्यन्नमिति होवाचान्नस्य का

गतिरित्याप इति होवाच ॥ 4 ॥

(5) -- अथ खलु य उद्गीथ इत्यादि प्रणवोद्गीथैकत्वदर्शनमुक्तम्, तस्यैतत्फलमुच्यते -- होतृषदनात् होता यत्रस्थः शंसति तत्स्थानं होतृषदनम्,

हौत्रात्कर्मणः सम्यक्प्रयुक्तादित्यर्थः। न हि देशमात्रात्फलमाहर्तुं शक्यम्। किं तत्? ह वापि दुरुद्गीतं दुष्टमुद्गीतम् उद्गानं कृतम् उद्गात्रा स्वकर्मणि क्षतं

कृतमित्यर्थः; तदनुसमाहरति अनुसंधत्त इत्यर्थः -- चिकित्सयेव धातुवैषम्यसमीकरणमिति। इति पञ्चमखण्डभाष्यम्॥

अपां का गतिरित्यसौ लोक इति होवाचामुष्य लोकस्य का गतिरिति न स्वर्गं लोकमतिनयेदिति होवाच स्वर्गं वयं लोकँ

सामाभिसँ स्थापयामः स्वर्गसँस्तावँ हि सामेति ॥ 5 ॥

(1) -- ओमित्येतदक्षरमुद्गीथमुपासीत -- ओमित्येतदक्षरं परमात्मनोऽभिधानं नेदिष्ठम्; तस्मिन्हि प्रयुज्यमाने स प्रसीदति, प्रियनामग्रहण इव लोकः; तदिह

इतिपरं प्रयुक्तम् अभिधायकत्वाद्व्यावर्तितं शब्दस्वरूपमात्रं प्रतीयते; तथा च अर्चादिवत् परस्यात्मनः प्रतीकं संपद्यते; वं नामत्वेन प्रतीकत्वेन च

परमात्मोपासनसाधनं श्रेष्ठमिति सर्ववेदान्तेष्ववगतम्; जपकर्मस्वाध्यायाद्यन्तेषु च बहुशः प्रयोगात् प्रसिध्दमस्य श्रैष्ठयम्; अतः तदेतत्, अक्षरं वर्णात्मकम्,

उद्गीथभक्त्यवयवत्वादुद्गीथशब्दवाच्यम्, उपासीत -- कर्माङ्गावयवभूते ॐकारे परमात्मप्रतीके दृढामैकायलक्षणां मतिं संतनुयात्। स्वयमेव श्रुतिः ओंकारस्य

उद्गीथशब्दवाच्यत्वे हेतुमाह -- ओमिति ह्युद्गायति; ओमित्यारभ्य, हि यस्मात्, उद्गायति, अत उद्गीथ ओंकार इत्यर्थः। तस्य उपव्याख्यानम् -- तस्य

अक्षरस्य, उपव्याख्यानम् वमुपासनमेवंविभूत्येवंफलमित्यादिकथनम् उपव्याख्यानम्, प्रवर्तत इति वाक्यशेषः --

स ष परोबरीयानुद्गीथः स षोऽनन्तः परोवरीयो हास्य भवति परोवरीयसो ह लोकाञ्जयति य तदेवं विद्वान्

परोवरीयाँसमुद्गीथमुपास्ते ॥ 2 ॥

(2) -- एषां चराचराणां भूतानां पृथिवी रसः गतिः परायणमवष्टम्भः; पृथिव्या आपः रसः -- अप्सु हि ओता च प्रोता च पृथिवी; अतः ताः रसः पृथिव्याः।

अपाम् ओषधयः रसः, अप्परिणामत्वादोषधीनाम्; तासां पुरुषो रसः, अन्नपरिणामत्वात्पुरुषस्य; तस्यापि पुरुषस्य वाक् रसः -- पुरुषावयवानां हि वाक् सारिष्ठा,

अतो वाक् पुरुषस्य रस उच्यते; तस्या अपि वाचः,

क् रसः सारतरा;

चः साम रसः सारतरम्; तस्यापि साम्नः उद्गीथः प्रकृतत्वादोंकारः सारतरः।

अस्य लोकम्य का गतिरित्याकाश इति होवाच सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्याकाशादेव समुत्पद्यन्त आकाशं प्रत्यम्तं यन्त्याकाशो

ह्येवैभ्यो ज्यायानाकाशः परायणम् ॥ 1 ॥

(3) -- एवम् -- स षः उद्गीथाख्य ॐकारः, भूतादीनामुत्तरोत्तररसानाम्, अतिशयेन रसः रसतमः; परमः, परमात्मप्रतीकत्वात्; परार्ध्यः -- अर्धं स्थानम्, परं

च तदर्धं च परार्धम्, तदर्हतीति परार्ध्यः, -- परमात्मस्थानार्हः, परमात्मवदुपास्यत्वादित्यभिप्रायः; अष्टमः -- पृथिव्यादिरससंख्यायाम्; यदुद्गीथः य उद्गीथः।

तँह प्रवाहणो जैवलिरुवाचान्तवद्वै किल ते शालवत्य साम यस्त्वेतर्हि ब्रूयान्मूर्धा ते विपतिष्यतीति मूर्धा ते विपतेदिति

हन्ताहमेतद्भगवतो वेदानीति विध्दीति होवाच ॥ 8 ॥ इत्यष्टमः खण्डः ॥ 8 ॥

(4) -- वाच

ग्रसः -- इत्युक्तम्; कतमा सा

क्? कतमत्तत्साम? कतमो वा स उद्गीथः? कतमा कतमेति वीप्सा आदरार्था। ननु'वा बहूनां जातिपरिप्रश्ने डतमच्' इति डतमच्प्रत्ययः इष्टः; न हि अत्र

ग्जातिबहुत्वम्; कथं डतमच्प्रयोगः? नैष दोषः; जातौ परिप्रश्नो जातिपरिप्रश्नः -- इत्येतस्मिन्विग्रहे जातावृग्व्यक्तीनां

बहुत्वोपपत्तेः, न तु जातेः परिप्रश्न इति विगृह्यते। ननु जातेः परिप्रश्नः -- इत्यस्मिन्विग्रहे'कतमः कठः' इत्याद्युदाहरणमुपपन्नम्,

जातौ परिप्रश्न इत्यत्र तु न युज्यते -- तत्रापि कठादिजातावेव व्यक्तिबहुत्वाभिप्रायेण परिप्रश्न इत्यदोषः। यदि जातेः परिप्रश्नः

स्यात्,'कतमा कतमर्क्' इत्यादावुपसंख्यानं कर्तव्यं स्यात्। विमृष्टं भवति विमर्शः कृतो भवति।

त्रयो होद्गीथे कुशला बभूवुः शिलकः शालावत्य चैकितायनो दाल्भ्यः प्रवाहणो जैवलिरिति ते होचुरुद्गीथे वै कुशलाः स्मो हन्तोद्गीथे कथां वदाम इति ॥ 1

॥

(5) -- विमर्शे हि कृते सति, प्रतिवचनोक्तिरुपपन्ना -- वागेव

क् प्राणः साम ओमित्येतदक्षरमुद्गीथः इति। वागृचोरेकत्वेऽपि न अष्टमत्वव्याघातः, पूर्वस्मात् वाक्यान्तरत्वात्; आप्तिगुणसिध्दये हि ओमित्येतदक्षरमुद्गीथः

इति। वाक्प्राणौ

क्सामयोनी इति वागेव

क् प्राणः साम इत्युच्यते; यथाक्रमम्

क्सामयोन्योर्वाक्प्राणयोर्ग्रहणे हि सर्वासामृचां सर्वेषां च साम्नामवरोधः कृतः स्यात्; सरर्वक्सामावरोधे च

क्सामसाध्यानां च सर्वकर्मणामवरोधः कृतः स्यात्; तदवरोधे च सर्वे कामा अवरुध्दाः स्युः। ओमित्येतदक्षरम् उद्गीथः इति भक्त्याशङ्का निवर्त्यते। तद्वा तत्

इति मिथुनं निर्दिश्यते। किं तन्मिथुनमिति, आह -- यद्वाक्च प्राणश्च सरर्वक्सामकारणभूतौ मिथुनम्;

क्च साम चेति

क्सामकारणौ

क्सामशब्दोक्तावित्यर्थः; न तु स्वातन्त्र्येण

क्च साम च मिथुनम्। अन्यथा हि वाक्प्राणश्च इत्येकं मिथुनम्,

क्साम च अपरम्, इति द्वे मिथुने स्याताम्; तथा च तद्वा तन्मिथुनम् इत्येकवचननिर्देशोऽनुपपन्नः स्यात्; तस्मात्

क्सामयोन्योर्वाक्प्राणयोरेव मिथुनत्वम्।

तथेति ह समुपविविशुः स ह प्रवाहणो जैवलिरुवाच भगवन्तावग्रे वदतां ब्राह्मणयोर्वदतोर्वाचँ श्रोष्यामीति ॥ 2 ॥

(6) -- तदेतत् वंलक्षणं मिथुनम् ओमित्येतस्मिन्नक्षरे संसृज्यते; वं सर्वकामाप्तिगुणविशिष्टं मिथुनम् ओंकारे संसृष्टं विद्यत इति ओंकारस्य सर्वकामाप्तिगुणवत्त्वं

सिध्दम्; वाङ्मयत्वम् ओंकारस्य प्राणनिष्पाद्यत्वं च मिथुनेन संसृष्टत्वम्। मिथुनस्य कामापयितृत्वं प्रसिध्दमिति दृष्टान्त उच्यते -- यथा लोके मिथुनौ

मिथुनावयवौ स्त्रीपुंसौ यदा समागच्छतः ग्राम्यधर्मतया संयुज्येयातां तदा आपयतः प्रापयतः अन्योन्यस्य इतरेतरस्य तौ कामम्, तथा स्वात्मानुप्रविष्टेन मिथुनेन

सर्वकामाप्तिगुणवत्त्वम् ओंकारस्य सिध्दमित्यभिप्रायः। तदुपासकोऽप्युद्गाता तध्दर्मा भवतीत्याह --

स ह शिलकः शालावत्य चैकितायनं दाल्भ्यमुवाच हन्त वा पृच्छानीति पृच्छेति होवाच ॥ 3 ॥

(7) -- आपयिता ह वै कामानां यजमानस्य भवति, य तत् अक्षरम् वम् आप्तिगुणवत् उद्गीथम् उपास्ते, तस्य तद्यथोक्तं फलमित्यर्थः,'तं यथा यथोपासते

तदेव भवति' इति श्रुतेः।

कं ते काममागायानीत्येष ह्येव कामागानस्येष्टे य वं विद्वान्साम गायति साम गायति ॥ 9 ॥ इति सप्तमः खण्डः ॥ 7 ॥

(8) -- समृध्दिगुणवांश्च ओंकारः; कथम्? तत् वै तत् प्रकृतम्, अनुज्ञाक्षरम् अनुज्ञा च सा अक्षरं च तत्; अनुज्ञा च अनुमतिः, ओंकार इत्यर्थः। कथमनुज्ञेति,

आह श्रुतिरेव -- यध्दि किंच यत्ंकिच लोके ज्ञानं धनं वा अनुजानाति विद्वान् धनी वा, तत्रानुमतिं कुर्वन् ओमित्येव तदाह; तथा च वेदे'त्रयस्ंत्रिशदित्योमिति

होवाच' इत्यादि; तथा च लोकेऽपि तवेदं धनं गृह्णामि इत्युक्ते ओमित्येव आह। अत षा उ व षैव हि समृध्दिः यदनुज्ञा या अनुज्ञा सा समृध्दिः,

तन्मूलत्वादनुज्ञायाः; समृध्दो हि ओमित्यनुज्ञां ददाति; तस्मात् समृध्दिगुणवानोंकार इत्यर्थः। समृध्दिगुणोपासकत्वात् तध्दर्मा सन् समर्धयिता ह वै कामानां

यजमानस्य भवति; य तदेवं विद्वानक्षरमुद्गीथमुपास्ते इत्यादि पूर्ववत्।

अथ य तदेवं विद्वान्साम गायत्युभौ स गायति सोऽमुनैव स ष ये चामुष्मात्पराञ्चो लोकास्ताँ चाप्नोति देवकामाँ च ॥ 7

॥

(9) -- अथ इदानीमक्षरं स्तौति, उपास्यत्वात्, प्ररोचनार्थम्; कथम्? तेन अक्षरेण प्रकृतेन इयम्

ग्वेदादिलक्षणा त्रयीविद्या, त्रयीविद्याविहितं कर्मेत्यर्थः -- न हि त्रयीविद्यैव -- आश्रावणादिभिर्वर्तते। कर्म तु तथा प्रवर्तत इति

प्रसिध्दम्; कथम्? ओमित्याश्रावयति ओमिति शंसति ओमित्युद्गायति; लिङ्गाच्च सोमयाग इति गम्यते। तच्च कर्म तस्यैव

अक्षरस्य अपचित्यै पूजार्थम्; परमात्मप्रतीकं हि तत्; तदपचितिः परमात्मन व स्यात्,'स्वकर्मणा तमभ्यर्च्य सिध्दिं विन्दति

मानवः' इति स्मृतेः। किंच, तस्यैवाक्षरस्य महिम्ना महत्त्वेन

त्विग्यजमानादिप्राणैरित्यर्थः; तथा तस्यैवाक्षरस्य रसेन व्रीहियवादिरसनिर्वृत्तेन हविषेत्यर्थः; यागहोमादि अक्षरेण क्रियते; तच्च आदित्यमुतिष्ठते; ततो

वृष्टयादिक्रमेण प्राणोऽन्नं च जायते; प्राणैरन्नेन च यज्ञस्तायते; अत उच्यते -- अक्षरस्य महिम्ना रसेन इति। तत्र अक्षरविज्ञानवतः कर्म कर्तव्यमिति

स्थितमाक्षिपति --

अथानेनैव ये चैतस्मादर्वाञ्चो लोकास्ताँ चाप्नोति मनुष्यकामाँ च तस्मादु हैवंविदुद्गाता ब्रूयात् ॥ 8 ॥

(10) -- तेन अक्षरेण उभौ कुरुतः, यश्च तत् अक्षरम् वं यथाव्याख्यातं वेद, यश्च कर्ममात्रवित् अक्षरयाथात्म्यं न वेद, तावुभौ कुरुतः कर्म; तयोश्च

कर्मसामर्थ्यादेव फलं स्यात्, किं तत्राक्षरयाथात्म्यविज्ञानेन इति; दृष्टं हि लोके हरीतकीं भक्षयतोः तद्रसाभिज्ञेतरयोः विरेचनम् -- नैवम्; यस्मात् नाना तु विद्या

च अविद्या च, भिन्ने हि विद्याविद्ये, तु-शब्दः पक्षव्यावृत्त्यर्थः; न ओंकारस्य कर्माङ्गत्वमात्रविज्ञानमेव रसतमाप्तिसमृध्दिगुणवद्विज्ञानम्; किं तर्हि? ततोऽभ्यधिकम्;

तस्मात् तदङ्गाधिक्यात् तत्फलाधिक्यं युक्तमित्यभिप्रायः; दृष्टं हि लोके वणिक्शबरयोः पद्मरागादिमणिविक्रये वणिजो विज्ञानाधिक्यात् फलाधिक्यम्; तस्मात्

यदेव विद्यया विज्ञानेन युक्तः सन् करोति कर्म श्रध्दया श्रद्दधानश्च सन्, उपनिषदा योगेन युक्तश्चेत्यर्थः, तदेव कर्म वीर्यवत्तरम् अविद्वत्कर्मणोऽधिकफलं

भवतीति; विद्वत्कर्मणो वीर्यवत्तरत्ववचनादविदुषोऽपि कर्म वीर्यवदेव भवतीत्यभिप्रायः। न च अविदुषः कर्मण्यनधिकारः, औषस्त्ये काण्डे

अविदुषामप्यात्र्विज्यदर्शनात्। रसतमाप्तिसमृध्दिगुणवदक्षरमित्येकमुपासनम्, मध्ये प्रयत्नान्तरादर्शनात्; अनेकैर्हि विशेषणैः अनेकधा उपास्यत्वात् खलु तस्यैव

प्रकृतस्य उद्गीथाख्यस्य अक्षरस्य उपव्याख्यानं भवति। इति प्रथमखण्डभाष्यम्॥

स ष ये चैतस्मादर्वाञ्चो लोकास्तेषां चेष्टे मनुष्यकामानां चेति तद्य इमे वीणायां गायन्त्येतं ते गायन्ति तस्मात्ते धनसनयः ॥ 6

॥

(1) -- अथ अधुना अध्यात्ममुच्यते -- वागदेव

क् प्राणः साम, अधरोपरिस्थानत्वसामान्यात्। प्राणो घ्राणमुच्यते सह वायुना। वागेव सा प्राणोऽम इत्यादि पूर्ववत्॥

अथ य षोऽन्तरक्षिणि पुरुषो दृश्यते सैवर्क्तत्साम तदुक्थं तद्यजुस्तद्ब्रह्म तस्यैतस्य तदेव रूपं यदमुष्य रूपं यावमुष्य गेष्णौ तौ गेष्णौ यन्नाम तन्नाम ॥ 5 ॥

(2) -- चक्षुरेव

क् आत्मा साम। आत्मेति च्छायात्मा, तत्स्थत्वात्साम॥

तस्य यथा कप्यासं पुण्डरीकमेवमक्षिणी तस्योदिति नाम स ष सर्वेभ्यः पाप्मभ्य उदित उदेति ह वै सर्वेभ्यः पाप्मभ्यो य वं वेद

॥ 7 ॥

(3) -- श्रोत्रमेव

क् मनः साम, श्रोत्रस्याधिष्ठातृत्वान्मनसः सामत्वम्॥

तस्यर्क्च साम च गेष्णौ तस्मादुद्गीथस्तस्मात्त्वेवोद्गातैतस्य हि गाता स ष ये चामुष्मात्पराञ्चो लोकास्तेषां चेष्टे देवकामानां चेत्यधिदैवतम् ॥ 8 ॥ इति

षष्ठाः खण्डः ॥ 6 ॥

(4) अथ यदेतदक्ष्णः शुक्लं भाः सैव

क्। अथ यन्नीलं परः कृष्णमादित्य इव दृक्शक्त्यधिष्ठानं तत्साम॥

अथाध्यात्मं वागेवर्क्प्राणः साम तदेतदेतस्यामृच्यध्यूढँ साम तस्मादृच्यध्यूढँ साम गीयते । वागेव सा प्राणोऽमस्तत्साम ॥ 1 ॥

(5) अथ य षोऽन्तरक्षिणि पुरुषो दृश्यते, पूर्ववत्। सैव

क् अध्यात्मं वागाद्या, पृथिव्याद्या च अधिदैवतम्; प्रसिध्दा च

क् पादबध्दाक्षरात्मिका; तथा साम; उक्थसाहचर्याद्वा स्तोत्रं साम

क शस्त्रम् उक्थादन्यत् तथा यजुः स्वाहास्वधावषडादि सर्वमेव वाग्यजुः तत्स व। सर्वात्मकत्वात्सर्वयोनित्वाच्चेति ह्यवोचाम।

गादिप्रकरणात् तद्ब्रह्मेति

यो वेदाः। तस्यैतस्य चाक्षुषस्य पुरुषस्य तदेव रूपमतिदिश्यते। किं तत्? यदमुष्य आदित्यपुरुषस्य -- हिरण्मय इत्यादि

यदधिदैवतमुक्तम्, यावमुष्य गेष्णौ पर्वणी, तावेवास्यापि चाक्षुषस्य गेष्णौ; यच्चामुष्य नाम उदित्युद्गीथ इति च तदेवास्य नाम।

स्थानभेदात् रूपगुणनामातिदेशात् ईशितृत्वविषयभेदव्यपदेशाच्च आदित्यचाक्षुषयोर्भेद इति चेत्, न;'अमुना''अनेनैव'

इत्येकस्योभयात्मत्वप्राप्त्यनुपपत्तेः। द्विधाभावेनोपपद्यत इति चेत् -- वक्ष्यति हि'स कधा भवति त्रिधा भवति' इत्यादि, न;

चेतनस्यैकस्य निरवयवत्वाद्विधाभावानुपपत्तेः। तस्मादध्यात्माधिदैवतयोरेकत्वमेव। यत्तु रूपाद्यतिदेशो भेदकारणमवोचः, न

तद्भेदावगमाय; किं तर्हि, स्थानभेदाद्भेदाशङ्का मा भूदित्येवमर्थम्॥

चक्षुरेवर्गात्मा साम तदेतदेतस्यामृच्यध्यूढँ साम तस्मादृच्यध्यूढँ साम गीयते । चक्षुरेव सात्मामस्त्साम ॥ 2 ॥

(6) -- स षः चाक्षुषः पुरुषः ये च तस्मात् आध्यात्मिकादात्मनः अर्वाञ्चः अर्वाग्गताः लोकाः तेषां चेष्टे मनुष्यसंबिन्धनां च

कामानाम्। तत् तस्मात् य इमे वीणायां गायन्ति गायकाः त तमेव गायन्ति। यस्मादीश्वरं गायन्ति तस्मात्ते धनसनयः

धनलाभयुक्ताः, धनवन्त इत्यर्थः।

श्रोत्रमेवर्ङ्मनः साम तदेतदेतस्यामृच्यध्यूढँ साम तस्मादृच्यध्यूढँ साम गीयते । श्रोत्रमेव सा मनोऽमस्तत्साम ॥ 3 ॥

(7) -- अथ य तदेवं विद्वान् यथोक्तं देवमुद्गीथं विद्वान् साम गायति उभौ स गायति चाक्षुषमादित्यं च। तस्यैवंविदः

फलमुच्यते -- सोऽमुनैव आदित्येन स ष ये च अमुष्मात्पराञ्चः लोकाः तांश्च आप्नोति, आदित्यान्तर्गतदेवो भूत्वेत्यर्थः,

देवकामांश्च।

अथ यदेतदादित्यस्य शुक्लं भाः सैवर्गथ यन्नीलं परः कृष्णं तत्साम तदेतदेतस्यामृच्यध्यूढँ साम तस्मादृच्यध्यूढँ साम गीयते ॥ 5 ॥

(8 -- 9) -- अथ अनेनैव चाक्षुषेणैव ये च तस्मादर्वाञ्चो लोकाः तांश्च आप्नोति, मनुष्यकामांश्च -- चाक्षुषो भूत्वेत्यर्थः।

तस्मादु ह वंवित् उद्गाता ब्रूयात् यजमानम् -- कम् इष्टं ते तव काममागायानीति। ष हि यस्मादुद्गाता कामागानस्य

उद्गानेन कामं संपादयितुमीष्टे समर्थः इत्यर्थः। कोऽसौ? य वं विद्वान् साम गायति। द्विरुक्तिरुपासनसमाप्त्यर्था॥ इति

सप्तमखण्डभाष्यम्॥

अथ यदेवैतदादित्यस्य शुक्लं भाः सैव साथ यन्नीलं परः कृष्णं तदम तत्सामाथ य षोऽन्तरादित्ये हिरण्मयः पुरुषो दृश्यते हिरण्यश्मश्रुर्हिरण्यकेश

आप्रणखात्सर्व व सुवर्णः ॥ 6 ॥

(8 -- 9) -- अथ अनेनैव चाक्षुषेणैव ये च तस्मादर्वाञ्चो लोकाः तांश्च आप्नोति, मनुष्यकामांश्च -- चाक्षुषो भूत्वेत्यर्थः।

तस्मादु ह वंवित् उद्गाता ब्रूयात् यजमानम् -- कम् इष्टं ते तव काममागायानीति। ष हि यस्मादुद्गाता कामागानस्य

उद्गानेन कामं संपादयितुमीष्टे समर्थः इत्यर्थः। कोऽसौ? य वं विद्वान् साम गायति। द्विरुक्तिरुपासनसमाप्त्यर्था॥ इति

सप्तमखण्डभाष्यम्॥ ॥छान्दोग्योपनिषत्॥

अथ यदेतदक्ष्णः शुक्लं भाः सैवर्गय यन्नीलं परः कृष्णं तत्साम तदेतदेतस्याममृच्यध्यूढँ साम त मादृच्यध्यूढँ साम गीयते । अथ यदेवैतदक्ष्णः शुक्लं भाः सैव

साथ यन्नीलं परः कृष्णं तदमस्तत्साम ॥ 4 ॥

(1) -- इयमेव पृथिवी

क्;

चि पृथिवीदृष्टिः कार्या। तथा अग्निः साम; साम्नि अग्निदृष्टिः। कथं पृथिव्यग्न्योः

क्सामत्वमिति, उच्यते -- तदेतत् अग्न्याख्यं साम तस्यां पृथिव्याम्

चि अध्यूढम् अधिगतम् उपरिभावेन स्थितमित्यर्थः;

चीव साम; तस्मात् अत व कारणात्

च्यध्यूढमेव साम गीयते इदानीमपि सामगैः। यथा च

क्सामनी नात्यन्तं भिन्ने अन्योन्यम्, तथैतौ पृथिव्यग्नी; कथम्? इयमेव पृथिवी सा सामनामार्धशब्दवाच्या; इतरार्धशब्दवाच्यः अग्निः अमः; तत् तत्पृथिव्यग्निद्वयं

सामैकशब्दाभिधेयत्वमापन्नं साम; तस्मान्नान्योन्यं भिन्नं पृथिव्यग्निद्वयं नित्यसंश्लिष्टमृक्सामनी इव। तस्माच्च पृथिव्यग्न्योः

क्सामत्वमित्यर्थः। सामाक्षरयोः पृथिव्यग्निदृष्टिविधानार्थमियमेव सा अग्निरम इति केचित्।

अन्तरिक्षमेवर्ग्वायुः साम तदेतदेतस्यामृच्यध्यूढँ साम तस्मादृच्यध्यूढँ साम गीयतेऽन्तरिक्षमेव सा वायुरमस्तत्साम ॥ 2 ॥

(2) -- अन्तरिक्षमेव

क् वायुः साम इत्यादि पूर्ववत्।

द्यौरेवर्गादित्यः साम तदेतदेतस्यामृच्यध्यूढँ साम तस्मादृच्यध्यूढँ साम गीयते द्यौरेव सादित्योऽमस्तत्साम ॥ 3 ॥

(3) -- क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

नक्षत्राण्येवर्क्चन्द्रमाः साम तदेतदेत यामृच्यध्यूढँ साम तस्मादृच्यध्यूढँ साम गीयते नक्षत्राण्येव सा चन्द्रमा अम तत्साम ॥ 4

॥

(4) -- नक्षत्राणामधिपतिश्चन्द्रमा अतः स साम।

अथ खलु य उद्गीथः स प्रणवो यः प्रणवः स उद्गीथ इति होतृषदनाद्वैवापि दुरुद्गीतमनुसमाहरतीत्यनुसमाहरतीति ॥ 5 ॥

इति पञ्चमः खण्डः ॥ 5 ॥

(5) -- अथ यदेतदादित्यस्य शुक्लं भाः शुक्ला दीप्तिः सैव

क्। अथ यदादित्ये नीलं परः कृष्णं परोऽतिशयेन कार्ष्ण्यं तत्साम। तद्ध्येकान्तसमाहितदृष्टेर्दृश्यते।

इयमेवर्गग्निः साम तदेतदेतस्यामृच्यध्यूढँ साम तस्मादृच्यध्यूढँ साम गीयत इयमेव साग्निरमस्तत्साम ॥ 1 ॥

(6) -- ते वैते भासौ शुक्लकृष्णत्वे सा च अमश्च साम। अथ य षः अन्तरादित्ये आदित्यस्यान्तः मध्ये हिरण्मयः हिरण्मय इव

हिरण्मयः। न हि सुवर्णविकारत्वं देवस्य संभवति,

क्सामगेष्णत्वापहतपाप्मत्वासंभवात्; न हि सौवर्णेऽचेतने पाप्मादिप्राप्तिरस्ति, येन प्रतिषिध्येत, चाक्षुषे च अग्रहणात्; अतः लुप्तोपम व हिरण्मयशब्दः, ज्योतिर्मय

इत्यर्थः। उत्तरेष्वपि समाना योजना। पुरुषः पुरि शयनात् पूरयति वा स्वेन आत्मना जगदिति; दृश्यते निवृत्तचक्षुर्भिः समाहितचेतोभिर्ब्रह्मचर्यादिसाधनापेक्षैः।

तेजस्विनोऽपि श्मश्रुकेशादयः कृष्णाः स्युरित्यतो विशिनष्टि -- हिरण्यश्मश्रुर्हिरण्यकेश इति; ज्योतिर्मयान्वेवास्य श्मश्रूणि केशाश्चेत्यर्थः। आप्रणखात् प्रणखः

नखाग्रं नखाग्रेण सह सर्वः सुवर्ण इव भारूप इत्यर्थः।

तानु तत्र मृत्युर्यथा मत्स्यमुदके परिपश्येदेवं पर्यपश्यदृचि साम्नि यजुषि । ते नु विदित्वोर्ध्वा

चः साम्नो यजुषः स्वरमेव प्राविशन् ॥ 3 ॥

(7) -- तस्य वं सर्वतः सुवर्णवर्णस्याप्यक्ष्णोर्विशेषः। कथम्? तस्य यथा कपेः मर्कटस्य आसः कप्यासः; आसेरुपवेशनार्थस्य

करणे घञ्; कपिपृष्ठान्तः येनोपविशति; कप्यास इव पुण्डरीकम् अत्यन्ततेजस्वि वम् देवस्य अक्षिणी; उपमितोपमानत्वात् न

हीनोपमा। तस्य वंगुणविशिष्टस्य गौणमिदं नाम उदिति; कथं गौणत्वम्? स षः देवः सर्वेभ्यः पाप्मभ्यः पाप्मना सह तत्कार्येभ्य

इत्यर्थः,'य आत्मापहतपाप्मा' इत्यादि वक्ष्यति, उदितः उत् इतः, उद्गत इत्यर्थः। अतः असौ उन्नामा। तम् वंगुणसंपन्नमुन्नामानं

यथोक्तेन प्रकारेण यो वेद सोऽप्येवमेव उदेति उद्गच्छति सर्वेभ्यः पाप्मभ्यः -- ह वै इत्यवधारणार्थौ निपातौ -- उदेत्येवेत्यर्थः।

यदा वा

चमाप्नोत्योमित्येवातिस्वरत्येवँ सामैवं यजुरेष उ स्वरो यदेतदक्षरमेतदमृतमभयं तत्प्रविश्य देवा अमृता अभया अभवन् ॥ 4 ॥

(8) -- तस्योद्गीथत्वं देवस्य आदित्यादीनामिव विवक्षित्वा आह -- तस्य

क्च साम च गेष्णौ पृथिव्याद्युक्तलक्षणे पर्वणी। सर्वात्मा हि देवः। परापरलोककामेशितृत्वादुपपद्यते

पृथिव्यग्न्याद्यृक्सामगेष्णत्वम्, सर्वयोनित्वाच्च। यत वमुन्नामा च असौ

क्सामगेष्णश्च तस्मादृक्सामगेष्णत्वे प्राप्ते उद्गीथत्वमुच्यते परोक्षेण, परोक्षप्रियत्वाद्देवस्य, तस्मादुद्गीथ इति। तस्मात्त्वेव हेतोः उदं गायतीत्युद्गाता। यस्माध्दि

तस्य यथोक्तस्योन्नाम्नः गाता असौ अतो युक्ता उद्गातेति नामप्रसिध्दिः उद्गातुः। स षः देवः उन्नामा ये च अमुष्मात् आदित्यात् पराञ्चः परागञ्चनात् ऊर्ध्वा

लोकाः तेषां लोकानां च ईष्टे न केवलमीशितृत्वमेव, च-शब्दाध्दारयति च,'स दाधार पृथिवीं द्यामुतेमाम्' इत्यादिमन्त्रवर्णात्। किंच, देवकामानामीष्टे इति तत्

अधिदैवतं देवताविषयं देवस्योद्गीथस्य स्वरूपमुक्तम्॥ इति षष्ठखण्डभाष्यम्॥

स य तदेवं विद्वानक्षरं प्रणौत्येतदेवाक्षरँ स्वरममृतमभयं प्रवशति तत्प्रविश्य यदमृता देवास्तदमृतो भवति ॥ 5 ॥ इति चतुर्थ

खण्डः ॥ 4 ॥

(1) -- अयं वाव अयमेव लोकः हाउकारः स्तोभो रथंतरे साम्नि प्रसिध्दः -- 'इयं वै रथंतरम्' इत्यस्मात्संबन्धसामान्यात् हाउकारस्तोभोऽयं लोकः

इत्येवमुपासीत। वायुर्हाइकारः; वामदेव्ये सामनि हाइकारः प्रसिध्दः; वाय्वप्संबन्धश्च वामदेव्यस्य साम्नो योनिः इत्यस्मात्सामान्यात् हाइकारं वायुदृष्टयोपासीत।

चन्द्रमा अथकारः; चन्द्रदृष्टया अथकारमुपासीत; अन्ने हीदं स्थितम्; अन्नात्मा चन्द्रः; थकाराकारसामान्याच्च। आत्मा इहकारः; इहेति स्तोभः; प्रत्यक्षो ह्यात्मा

इहेति व्यपदिश्यते; इहेति च स्तोभः, तत्सामान्यात्। अग्निरीकारः; ईनिधनानि च आग्नेयानि सर्वाणि सामानीत्यतस्तत्सामान्यात्॥

अथ खलु य उद्गीथः स प्रणवो यः प्रणवः स उद्गीथ इत्यसौ वा आदित्य उद्गीथ ष प्रणव ओमिति ह्येष स्वरन्नेति ॥ 1 ॥

(2) -- आदित्यः ऊकारः; उच्चैरर्ूध्वं सन्तमादित्यं गायन्तीति ऊकारश्चायं स्तोभः; आदित्यदैवत्ये साम्नि स्तोभ इति आदित्य ऊकारः। निहव इत्याह्वानम्;

कारः स्तोभः; हीति च आह्वयन्तीति तत्सामान्यात्। विश्वेदेवा औहोयिकारः, वैश्वदेव्ये साम्नि स्तोभस्य दर्शनात्। प्रजापतिर्हिंकारः, आनिरुक्त्यात्, हिंकारस्य

च अव्यक्तत्वात्। प्राणः स्वरः; स्वर इति स्तोभः; प्राणस्य च स्वरहेतुत्वसामान्यात्। अन्नं या या इति स्तोभः अन्नम्, अन्नेन हीदं यातीत्यतस्तत्सामान्यात्।

वागिति स्तोभो विराट् अन्नं देवताविशेषो वा, वैराजे साम्नि स्तोभदर्शनात्॥

एतमु वाहमभ्यगासिषं तस्मान्मम त्वमेकोऽसीति ह कौषीतकिः पुत्रमुवाच रश्मींस्तवं पर्यावर्तयाद्बहवो वै ते

भविष्यन्तीत्यधिदैवतम् ॥ 2 ॥

(3) -- अनिरुक्तः अव्यक्तत्वादिदं चेदं चेति निर्वक्तुं न शक्यत इत्यतः संचरः विकल्प्यमानस्वरूप इत्यर्थः। कोऽसाविति, आह -- त्रयोदशः स्तोभः हुंकारः।

अव्यक्तो ह्ययम्; अतोऽनिरुक्तविशेष वोपास्य इत्यभिप्रायः। स्तोभाक्षरोपासनाफलमाह --

अथाध्यात्मं य धायं मुख्यः प्राणस्तमुद्गीथमुपासीतोमिति ह्येष स्वरन्नेति ॥ 3 ॥

(4) -- दुग्धेऽस्मै वाग्दोहमित्याद्युक्तार्थम्। य तामेवं यथोक्तलक्षणां साम्नां सामावयवस्तोभाक्षरविषयाम् उपनिषदं दर्शनं वेद, तस्य तद्यथोक्तं फलमित्यर्थः।

द्विरभ्यासः अध्यायपरिसमाप्त्यर्थः। सामावयवविषयोपासनाविशेषपरिसमाप्त्यर्थः इति-शब्द इति॥ इति त्रयोदशखण्डभाष्यम्॥ इति

श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यस्य श्रीगोविन्दभगव- त्पूज्यपादशिष्यस्य श्रीमच्छंकरभगवतः कृतौ छान्दोग्योपनिषद्भाष्ये प्रथमोऽध्यायः समाप्तः॥

एतमु वाहमभ्यगासिषं तस्मान्मम त्वमेकोऽसीति ह कौषीतकिः पुत्रमुवाच प्राणाँस्त्वं भूमानमभिगायताद्बहतो वै मे भविष्यन्तीति

॥ 4 ॥

(1) -- अथ अनन्तरम् अधिदैवतं देवताविषयमुद्गीथोपासनं प्रस्तुतमित्यर्थः, अनेकधा उपास्यत्वादुद्गीथस्य; य वासौ आदित्यः तपति, तम् उद्गीथमुपासीत

आदित्यदृष्टया उद्गीथमुपासीतेत्यर्थः; तमुद्गीथम् इति उद्गीथशब्दः अक्षरवाची सन् कथमादित्ये वर्तत इति, उच्यते -- उद्यन् उद्गच्छन् वै षः प्रजाभ्यः

प्रजार्थम् उद्गायति प्रजानामन्नोत्पत्त्यर्थम्; न हि अनुद्यति तस्मिन्, व्रीह्यादेः निष्पत्तिः स्यात्; अतः उद्गायतीवोद्गायति -- यथैवोद्गाता अन्नार्थम्; अतः

उद्गीथः सवितेत्यर्थः। किंच उद्यन् नैशं तमः तज्जं च भयं प्राणिनाम् अपहन्ति; तमेवंगुणं सवितारं यः वेद, सः अपहन्ता नाशयिता ह वै भयस्य

जन्ममरणादिलक्षणस्य आत्मनः तमसश्च तत्कारणस्याज्ञानलक्षणस्य भवति। यद्यपि स्थानभेदात्प्राणादित्यौ भिन्नाविव लक्ष्येते, तथापि न स तत्त्वभेदस्तयोः।

कथम् --

अथ खल्वाशीः समृध्दिरुपसरणानीत्युपासीत येन साम्ना स्तोष्यन्स्यात्तत्सामोपधावेत् ॥ 8 ॥

(2) -- समान उ व तुल्य व प्राणः सवित्रा गुणतः, सविता च प्राणेन; यस्मात् उष्णोऽयं प्राणः उष्णश्चासौ सविता। किंच स्वर इति इमं प्राणमाचक्षते

कथयन्ति, तथा स्वर इति प्रत्यास्वर इति च अमुं सवितारम्; यस्मात् प्राणः स्वरत्येव न पुनर्मृतः प्रत्यागच्छति, सविता तु अस्तमित्वा पुनरप्यहन्यहनि

प्रत्यागच्छति, अतः प्रत्यास्वरः; अस्मात् गुणतो नामतश्च समानावितरेतरं प्राणादित्यौ। अतः तत्त्वाभेदात् तं प्राणम् इमम् अमुं च आदित्यम् उद्गीथमुपासीत।

यसंयामृचि तामृचं यदार्षेयं तमृषिं यां देवतामभिष्टोष्यन्स्यात्तां देवतामधावेत् ॥ 9 ॥

(3) -- अथ खलु इति प्रकारान्तरेणोपासनमुद्गीथस्योच्यते; व्यानमेव वक्ष्यमाणलक्षणं प्राणस्यैव वृत्तिविशेषम् उद्गीथम् उपासीत। अधुना तस्य तत्त्वं निरूप्यते

-- यद्वै पुरुषः प्राणिति मुखनासिकाभ्यां वायुं बहिर्निःसारयति, स प्राणाख्यो वायोर्वृत्तिविशेषः; यदपानिति अपश्वसिति ताभ्यामेवान्तराकर्षति वायुम्, सः अपानः

अपानाख्या वृत्तिः। ततः किमिति, उच्यते -- अथ यः उक्तलक्षणयोः प्राणापानयोः संधिः तयोरन्तरा वृत्तिविशेषः, सः व्यानः; यः सांख्यादिशास्त्रप्रसिध्दः, श्रुत्या

विशेषनिरूपणात् -- नासौ व्यान इत्यभिप्रायः। कस्मात्पुनः प्राणापानौ हित्वा महता आयासेन व्यानस्यैवोपासनमुच्यते? वीर्यवत्कर्महेतुत्वात्। कथं

वीर्यवत्कर्महेतुत्वमिति, आह -- यः व्यानः सा वाक्, व्यानकार्यत्वाद्वाचः। यस्माद्व्याननिरर्वत्या वाक्, तस्मात् अप्राणन्ननपानन् प्राणापानव्यापारावकुर्वन्

वाचमभिव्याहरति उच्चारयति लोकः।

येन च्छन्दसा स्तोष्यन्स्यात्तच्छन्द उपधावेद्येन स्तोमेन स्तोष्यमाणः स्यात्तँ स्तोममुपधावेत् ॥ 10 ॥

(4) -- तथा वाग्विशेषामृचम्,

क्संस्थं च साम, सामावयवं चोद्गीथम्, अप्राणन्ननपान् व्यानेनैव निर्वर्तयतीत्यभिप्रायः।

यां दिशमभिष्टोष्यन्स्यात्तां दिशमुपधावेत् ॥ 11 ॥

(5) -- न केवलं वागाद्यभिव्याहरणमेव; अतः अस्मात् अन्यान्यपि यानि वीर्यवन्ति कर्माणि प्रयत्नाधिक्यनिरर्वत्यानि -- यथा

अग्नेर्मन्थनम्, आजेः मर्यादायाः सरणं धावनम्, दृढस्य धनुषः आयमनम् आकर्षणम् -- अप्राणन्ननपानंस्तानि करोति; अतो

विशिष्टः व्यानः प्राणादिवृत्तिभ्यः। विशिष्टस्योपासनं ज्यायः, फलवत्त्वाद्राजोपासनवत्। तस्य हेतोः तस्मात्कारणात्

व्यानमेवोद्गीथमुपासीत, नान्यद्वृत्त्यन्तरम्। कर्मवीर्यवत्तरत्वं फलम्।

आत्मानमन्तत उपसृत्य स्तुवीत कामं ध्यायन्नप्रमत्तोऽभ्याशो ह यदस्मै स कामः समृध्येत यत्कामः स्तुवीतेति यत्कामः स्तुवीतेति ॥ 12 ॥ इति तृतीयाः खण्डः

॥ 3 ॥

(6) -- अथ अधुना खलु उद्गीथाक्षराण्युपासीत भक्त्यक्षराणि मा भूवन्नित्यतो विशिनष्टि -- उद्गीथ इति;

उद्गीथनामाक्षराणीत्यर्थः -- नामाक्षरोपासनेऽपि नामवत वोपासनं कृतं भवेत् अमुकमिश्रा इति यद्वत्। प्राण व उत्,

उदित्यस्मिन्नक्षरे प्राणदृष्टिः। कथं प्राणस्य उत्त्वमिति, आह -- प्राणेन हि उत्तिष्ठति सर्वः, अप्राणस्यावसाददर्शनात्;

अतोऽस्त्युदः प्राणस्य च सामान्यम्। वाक् गीः, वाचो हि गिर इत्याचक्षते शिष्टाः। तथा अन्नं थम्, अन्ने हि इदं सर्वं स्थितम्;

अतः अस्त्यन्नस्य थाक्षरस्य च सामान्यम्। त्रयाणां श्रुत्युक्तानि सामान्यानि; तानि तेनानुरूपेण शेषेष्वपि द्रष्टव्यानि --

ओमित्येतदक्षरमुद्गीथमुपासीतोमिति ह्युद्गायति तस्योपव्याख्यानम् ॥ 1 ॥

(7) -- द्यौरेव उत् उच्चैःस्थानात्, अन्तरिक्षं गीः गिरणाल्लोकानाम्, पृथिवी थं प्राणिस्थानात्; आदित्य व उत् ऊर्ध्वत्वात्, वायुः

गीः अग्न्यादीनां गिरणात्, अग्निः थं याज्ञीयकर्मावस्थानात्; सामवेद व उत् स्वर्गसंस्तुतत्वात्, यजुर्वेदो गीः यजुषां प्रत्तस्य

हविषो देवतानां गिरणात्,

ग्वेदः थम्

च्यध्यूढत्वात्साम्नः। उद्गीथाक्षरोपासनफलमधुनोच्यते -- दुग्धे दोग्धि अस्मै साधकाय; का सा? वाक्; कम्? दोहम्; कोऽसौ

दोह इति, आह -- यो वाचो दोहः,

ग्वेदादिशब्दसाध्यं फलमित्यभिप्रायः, तत् वाचो दोहः तं स्वयमेव वाक् दोग्धि आत्मानमेव दोग्धि। किंच अन्नवान् प्रभूतान्नः अन्नादश्च दीप्ताग्निर्भवति, य तानि

यथोक्तानि वं यथोक्तगुणानि उद्गीथाक्षराणि विद्वान्सन् उपास्ते उद्गीथ इति।

देवा वै मृत्योर्बिभ्यतस्त्रयीं विद्यां प्राविशँस्ते छन्दोभिरच्छादयन्यदेभिरच्छादयँ स्तच्छन्दसां छन्दस्त्वम् ॥ 2 ॥

(8) -- अथ खलु इदानीम्, आशीःसमृध्दिः आशिषः कामस्य समृध्दिः यथा भवेत् तदुच्यत इति वाक्यशेषः, उपसरणानि उपसर्तव्यान्युपगन्तव्यानि ध्येयानीत्यर्थः;

कथम्? इत्युपासीत वमुपासीत; तद्यथा -- येन साम्ना येन सामविशेषण स्तोष्यन् स्तुतिं करिष्यन् स्यात् भवेदुद्गाता तत्साम उपधावेत् उपसरेत्

चिन्तयेदुत्पत्त्यादिभिः।

अथ खलूद्गीथाक्षराण्युपासीतोद्गीथ इति प्राण वोत्प्राणेन ह्युत्तिष्ठति वाग्गीर्वाचो ह गिर इत्याचक्षतेऽन्नं थमन्ने हीदँ सर्वं स्थितम्

॥ 6 ॥

(9) -- यस्यामृचि तत्साम तां च

चम् उपधावेत् देवतादिभिः; यदार्षेयं साम तं च

षिम्; यां देवतामभिष्टोष्यन्स्यात् तां देवतामुपधावेत्।

द्यौरेवोदन्तरिक्षंगीः पृथिवी थमादित्य वोद्वायुर्गीरग्निस्थँ सामवेद वोद्यजुर्वेदो गी

ग्वेदस्थं दुग्धेऽस्मै वाग्दोहं यो वाचो दोहोऽन्नवानन्नादो भवति य तान्येवं विद्वानुद्गीथाक्षराण्युपास्त उद्गीथ इति ॥ 7 ॥

(10) -- येन च्छन्दसा गायत्र्यादिना स्तोष्यन्स्यात् तच्छन्द उपधावेत्; येन स्तोमेन स्तोष्यमाणः स्यात्, स्तोमाङ्गफलस्य

कर्तृगामित्वादात्मनेपदं स्तोष्यमाण इति, तं स्तोममुपधावेत्।

12 ॥

(11) -- यां दिशमभिष्टोष्यन्स्यात् तां दिशमुपधावेत् अधिष्ठात्रादिभिः।

तेन तँ ह बको दाल्भ्यो विदाञ्चकार । स ह नैमिषीयानामुद्गाता बभूव स ह स्मैभ्यः कामानागायति ॥ 13 ॥

(12) -- आत्मानम् उद्गाता स्वं रूपं गोत्रनामादिभिः -- सामादीन् क्रमेण स्वं च आत्मानम् -- अन्ततः अन्ते उपसृत्य स्तुवीत,

कामं ध्यायन् अप्रमत्तः स्वरोष्मव्यञ्जनादिभ्यः प्रमादमकुर्वन्। ततः अभ्याशः क्षिप्रमेव ह यत् यत्र अस्मै वंविदे स कामः समृध्येत

समृध्दिं गच्छेत्। कोऽसौ? यत्कामः यः कामः अस्य सोऽयं यत्कामः सन् स्तुवीतेति। द्विरुक्तिरादरार्था। इति

तृतीयखण्डभाष्यम्॥

आगाता ह वै कामानां भवति य तदेवं विद्वानक्षरमुद्गीथमुपास्त इत्यध्यात्मम् ॥ 14 ॥ इति द्वितीयः खण्डः ॥ 2 ॥

अथाधिदैवतं य वासौ तपति तमुद्गीथमुपासीतोद्यन्वा ष प्रजाभ्य उद्गायति । उद्यँस्तमो भयमपहन्त्यपहन्ता ह वै भयस्य

तमसो भवति य वं वेद ॥ 1 ॥

समान उ वाचं चासौ चोष्णोऽयमुष्णोऽसौ स्वर इतीममाचक्षते स्वर इति प्रत्यास्वर इत्युमं तस्माद्वा तमिममसुं चोद्गीथमुपासीत ॥ 2 ॥

अथ खलु व्यानमेवोद्गीथमुपासीत यद्वै प्राणिति स प्राणो यदपानिति सोऽपानः । अथ यः प्राणापानयोः सन्धिः स व्यानो यो

व्यानः सा वाक् । तस्मादप्राणन्ननपानन्वाचमभिव्याहरति ॥ 3 ॥

तेन तँ ह बृहस्पतिरुद्गीथमुपासाञ्चक्रं तमु व बृहस्पतिं मन्यन्ते वाग्धि बृहती तस्या ष पतिः ॥ 11 ॥ तेन तँ हायास्य उद्गीथमुपासाञ्चक्र तमु वायास्यं

मन्यन्त आस्याद्यदयते ॥

अतो यान्यन्यानि वीर्यवन्ति कर्माणि यथाग्नेर्मन्थनमाजेः सरणं दृढस्य धनुष आयमनमप्राणन्ननपानँस्तानि करोत्येतस्य

हेतोर्व्यानमेवोद्गीथमुपासीत ॥ 5 ॥

या वाक्सर्क्तस्मादप्राणन्ननपानन्नृचमभिव्याहरति यर्क्तत्साम तस्मादप्राणन्ननपानन्साम गायति यत्साम स उद्गीथस्तस्मादप्राणन्ननपानन्नुद्गायति ॥ 4 ॥

नैवैतेन सुरभि न दुर्गन्धि विजानात्यपहतपाप्मा ह्येष तेन यद नाति यत्पिबति तेनेतरान्प्राणानवति । तमु वान्ततोऽवित्त्वोक्रामति

व्याददात्येवान्तत इति ॥ 9 ॥

तँ हाङ्गिरा उद्गीथमुपासाञ्चक्रं तमु वाङ्गिरसं मन्यन्तेऽङ्गानां यद्रसः ॥ 10 ॥

ते ह नासिक्यं प्राणमुद्गीथमुपासाञ्चक्रिरे तँ हासुराः पाप्मना विविधुस्तस्मात्तेनोभयं जिघ्रति सुरभि च दुर्गन्धि च पाप्मना

ह्येष विध्दः ॥ 2 ॥

अथ ह वाचमुद्गीथमुपासाञ्चक्रिरे ताँ हासुराः पाप्मना विविधुस्तस्मात्तयोभयं वदति सत्यं चांनृतं च पाप्मना ह्येषा विध्दा ॥ 3 ॥

अथ ह चक्षुरुद्गीथमुपासाञ्चक्रिरे तध्दासुराः पाप्मना विविधुस्तस्मात्तेनोभयं पश्यति दर्शनीयं चादर्शनीयं च पाप्मना ह्येतद्विध्दम्

॥ 4 ॥

अथ ह श्रोत्रमुद्गीथमुपासाञ्चक्रिरे तध्दासुराः पाप्मना विवधुस्तस्मात्तेनोभयँ शृणोति श्रवणीयं चाश्रवणीयं च पाप्मना ह्येतद्विध्दम् ॥ 5 ॥

अथ ह मन उद्गीथमुपासाञ्चक्रिरे तध्दासुराः पाप्मना विविधुस्तस्मात्तेनोभयँ सङ्कलप्यते सङ्कल्पनीयं चासङ्कल्पनीयं च

पाप्मना ह्येतद्विध्दम् ॥ 6 ॥

ओमित्येतदक्षरमुद्गीथमुपासीत । ओमिति ह्युद्गायति तस्योपव्याख्यानम् ॥ 1 ॥

एषां भूतानां पृथिवी रसः पृथिव्या आपो रसः । अपामोषधयो रस ओषधीनां पुरुषो रसः पुरुषस्य वाग्रसो वाच

ग्रस

चः साम रसः साम्न उद्गीथो रसः ॥ 2 ॥

स ष रसानाँ रसतमः परमः परार्ध्योऽष्टमो यदुद्गीथः ॥ 3 ॥

कतमा कतमक्र्कतमत्कतमत्साम कतमः कतम उद्गीथ इति विमृष्टं भवति ॥ 4 ॥

वागेवर्क्प्राणः सामोमित्येतदक्षरमुद्गीथः । तद्वा तन्मिथुनं यद्वाक्च प्राण चर्क्च साम च ॥ 5 ॥

तदेतन्मिथुनमोमित्येतस्मिन्नक्षरे सँसृज्यते यदा वै मिथुनौ समागच्छत आपयतो वै तावन्योन्यस्य कामम् ॥ 6 ॥

आपयिता ह वै कामानां भवति य तदेवं विद्वानक्षरमुद्गीथमुपास्ते ॥ 7 ॥

तद्वा तदनुज्ञाक्षरं यध्दि किञ्चानुजानात्योमित्येव तदाहैषो व समृध्दिर्यदनुज्ञा समर्धयिता ह वै कामानां भवति य तदेवं

विद्वानक्षरमुद्गीथमुपास्ते ॥ 8 ॥

एवं यथाश्मानमाखणमृत्वा विध्वँसत वँ हैव स विध्वँ सते य वंविदि पापं कामयते य चैनमभिदासति स षोऽश्माखणः ॥ 8 ॥

अथ ह य वायं मुख्यः प्राणस्तमुद्गीथमुपासाञ्चक्रिरे तँ हासुरा

त्वा विदध्वंसुर्यथाश्मानमाखणमृत्वा विध्वंसेत ॥ 7 ॥

देवासुरा ह वै यत्र संयेतिर उभये प्राजापत्यास्तध्द देवा उद्गीथमाजह्रुरनेनैनानभिभविष्याम इति ॥ 1 ॥

तेनोभौ कुरुतो य चैतदेवं वेद य च न वेद । नाना तु विद्या चाविद्या च यदेव विद्यया करोति श्रध्दयोपनिषदा तदेव वीर्यवत्तरं भवतीति

खल्वेतस्यैवाक्षरस्योपव्याखयानं भवति ॥ 10 ॥ इति प्रथमः खण्डः ॥ 1 ॥

अध्याय 2

(1) -- अजा हिंकार इत्यादि पूर्ववत्। पशुषु प्रोताः॥

अथ जुहोति नम आदित्येभ्य च वि वेभ्य च देवेभ्यो दिविक्षिद्भयो लोकक्षिद्भयो लोकं मे यजमानाय विन्दत ॥ 14 ॥

(2) -- पशून न निन्देत्, तद्व्रतम्॥ इति अष्टादशखण्डभाष्यम्॥

एष वै यजमानस्य लोक तास्म्यत्र यजमानः परस्तादायुषः स्वाहापहत परिघमित्युक्त्वोत्तिष्ठति ॥ 15 ॥

(1) -- अथ अनन्तरं सप्तविधस्य समस्तस्य साम्न उपासनं साध्विदमारभ्यते। वाचि इति सप्तमी पूर्ववत्, वाग्दृष्टिविशिष्टं सप्तविधं सामोपासीतेत्यर्थः। यत्ंकिच

वाचः शब्दस्य हुमिति यो विशेषः स हिंकारः, हकारसामान्यात्। यत्प्रेति शब्दरूपं स प्रस्तावः, प्र-सामान्यात्। यत् आ इति स आदिः, आकारसामान्यात्।

आदिरित्योंकारः, सर्वादित्वात्॥

तस्मा आदित्या च वि वे च देवास्तृतीयसवनँ सम्प्रयच्छन्त्येष ह वै यज्ञस्य मात्रां वेद य वं वेद य वं वेद ॥ 16 ॥ इति

चतुर्विंशः खण्डः ॥ 24 ॥ इति छान्दोग्योपनिषदि द्वितीयोऽध्यायः ॥ 2 ॥

(2) -- यदुदिति स उद्गीथः, उत्पूर्वत्वादुद्गीथस्य; यत्प्रतीति स प्रतिहारः, प्रतिसामान्यात्; यदुपेति स उपद्रवः, उपोपक्रमत्वादुपद्रवस्य; यन्नीति तन्निधनम्,

नि-शब्दसामान्यात्॥

लो3कद्वारमपावा3र्णू33 पश्येम त्वा वयँ स्वारा 33333 हु3म् आ33ज्या3यो3आ32111 इति ॥ 12 ॥

(3) -- दुग्धेऽस्मै इत्याद्युक्तार्थम्॥ इति अष्टमखण्डभाष्यम्॥

आदित्यमथ वै वदेवं लो3कद्वारमपावा3र्णू33 पश्येम त्वा वयँ साम्रा33333 हु3म् आ33ज्या3यो3आ32111 इति ॥ 13 ॥

(1) -- उद्यन्सविता स हिंकारः, प्राथम्याद्दर्शनस्य। उदितः प्रस्तावः, प्रस्तवनहेतुत्वात्कर्मणाम्। मध्यंदिन उद्गीथः, श्रैष्ठयात्। अपराह्णः प्रतिहारः, पश्वादीनां

गृहान्प्रति हरणात्। यदस्तं यंस्तन्निधनम्, रात्रौ गृहे निधानात्प्राणिनाम्। तद्बृहत् आदित्ये प्रोतम्, बृहतः आदित्यदैवत्यत्वात्॥

पुरा माध्यन्दिनस्य सवनस्योपाकरणाज्जघनेनाग्नीध्रीयस्योदङ्मुख उपविश्य स रौद्रँ सामाभिगायति ॥ 7 ॥

(2) -- स य इत्यादि पूर्ववत्। तपन्तं न निन्देत्; तद्व्रतम्॥ इति चतुर्दशखण्डभाष्यम्॥

लो3कद्वारमपावा3र्णू33 पश्येम त्वा वयं वैरा 33333 हु3म् आ33ज्या3यो3यो3आ32111 इति ॥ 8 ॥

(1) -- सर्वास्वप्सु पञ्चविधं साम उपासीत। वृष्टिपूर्वकत्वात्सर्वासामपामानन्तर्यम्। मेधो यत्संप्लवते कीभावेनेतरेतरं घनीभवति मेघः यदा उन्नतः, तदा संप्लवते

इत्युच्यते, तदा अपामारम्भः स हिंकारः; यद्वर्षति स प्रस्तावः; आपः सर्वतो व्याप्तुं प्रस्तुताः। याः प्राच्यः स्यन्दन्ते स उद्गीथः, श्रैष्ठयात्; याः प्रतीच्यः स

प्रतिहारः, प्रतिशब्दसामान्यात्; समुद्रो निधनम्, तन्निधनत्वादपाम्॥

अथ जुहोति नमो वायवेऽन्तरिक्षक्षिते लोकक्षिते लोकं मे यजमानाय विन्दैष वै यजमानस्य लोक तास्मि ॥ 9 ॥

(2) -- न ह अप्सु प्रैति। नेच्छति चेत्। अप्सुमान् अस्मान्भवति फलम्॥ इति चतुर्थखण्डभाष्यम्॥

अत्र यजमानः परस्तादायुषः स्वाहापजहि परिघमित्युक्त्वोत्तिष्ठति तस्मै रुद्रा माध्यन्दिनँ सवनँ सम्प्रयच्छन्ति ॥ 10 ॥

1क्ष्दद्यध्ददृड्डद्वड़द्यत्दृद:1 सामोपासनप्रसङ्गेन कर्मगुणभूतत्वान्निवर्त्य ओंकारं परमात्मप्रतीकत्वादमृतत्वहेतुत्वेन महीकृत्य प्रकृतस्यैव यज्ञस्य अङ्गभूतानि

सामहोममन्त्रोत्थानान्युपदिदिक्षन्नाह -- (1) -- ब्रह्मवादिनो वदन्ति, यत्प्रातःसवनं प्रसिध्दं तद्वसूनाम्। तैश्च प्रातःसवनसंबध्दोऽयं लोको वशीकृतः

प्रातःसवनेशानैः। तथा रुद्रैर्माध्यंदिनसवनेशानैः अन्तरिक्षलोकः। आदित्यैश्च विश्वैर्देवैश्च तृतीयसवनेशानैस्तृतीयो लोको वशीकृतः। इति यजमानस्य लोकोऽन्यः

परिशिष्टो न विद्यते॥

पुरा तृतीयसवनस्योपाकरणाज्जघनेनाहवनीयस्योदङ्मुख उपविश्य स आदित्यँ स वै वदेवँ सामाभिगायति ॥ 11 ॥

(2) -- अतः क्व तर्हि यजमानस्य लोकः, यदर्थं यजते; न क्वचिल्लोकोऽस्तीत्यभिप्रायः -- -'लोकाय वै यजते यो यजते' इति श्रुतेः। लोकाभावे च स यो

यजमानः तं लोकस्वीकरणोपायं सामहोममन्त्रोत्थानलक्षणं न विद्यात् न विजानीयात्, सोऽज्ञः कथं कुर्यात् यज्ञम्, न कथंचन तस्य कर्तृत्वमुपपद्यत इत्यर्थः।

सामादिविज्ञानस्तुतिपरत्वात् न अविदुषः कर्तृत्वं कर्ममात्रविदः प्रतिषिध्यते -- स्तुतये च सामादिविज्ञानस्य, अविद्वत्कर्तृत्वप्रतिषेधाय च इति हि भिद्येत वाक्यम्।

आद्ये च औषस्त्ये काण्डे अविदुषोऽपि कर्मास्तीति हेतुमवोचाम। अथ तद्वक्ष्यमाणं सामाद्युपायं विद्वान्कुर्यात्॥

अथ जुहोति नमोऽग्नये पृथिवीक्षिते लोकक्षिते लोकं मे यजमानाय विन्दैष वै यजमानस्य लोक तास्मि ॥ 5 ॥

(3) -- किं तद्वेद्यमिति, आह -- पुरा पूर्वं प्रातरनुवाकस्य शस्त्रस्य प्रारम्भात् जघनेन गार्हपत्यस्य पश्चात् उदङ्मुखः सन् उपविश्य सः वासवं वसुदैवत्यं साम

अभिगायति॥

अत्र यजमानः परस्तादायुषः स्वाहापजहि परिघमित्युक्त्वोत्तिष्ठति तस्मै वसवः प्रातःसवनँ सम्प्रयच्छन्ति ॥ 6 ॥

(4) -- लोकद्वारम् अस्य पृथिवीलोकस्य प्राप्तये द्वारम् अपावृणु हे अग्ने तेन द्वारेण पश्येन त्वा त्वां राज्यायेति॥

प्रजापतिर्लोकानभ्यतपत्तेभ्योऽभितप्तेभ्यस्त्रयी विद्या सम्प्रास्रवत्तामभ्यतपत्तस्या अभितप्ताया तान्यक्षराणि सम्प्रास्रवन्त भूर्भुवः

स्वरिति ॥ 2 ॥

(5) -- अथ अनन्तरं जुहोति अनेन मन्त्रेण -- नमोऽग्नये प्रह्वीभूताः तुभ्यं वयं पृथिवीक्षिते पृथिवीनिवासाय लोकक्षिते लोकनिवासाय,

पृथिवीलोकनिवासायेत्यर्थः; लोकं मे मह्यं यजमानाय विन्द लभस्व; ष वै मम यजमानस्य लोकः ता गन्ता अस्मि॥

तान्यभ्यतपत्तेभ्योऽभितप्तेभ्य ॐकारः सम्प्रास्रवत्तद्यथा शङ्कुना सर्वाणि पर्णानि संतृण्णान्येवमोङ्कारेण सर्वा वाक्संतृण्णोङ्कार

वेदँ सर्वमोङ्कार वेदँ सर्वम् ॥ 3 ॥ इति त्रयोविंशः खण्डः ॥ 23 ॥

(6) -- अत्र अस्ंमिल्लोके यजमानः अहम् आयुषः परस्तात् ऊर्ध्वं मृतः सन् इत्यर्थः। स्वाहेति जुहोति। अपजहि अपनय परिघं लोकद्वारार्गलम् -- इति तं

मन्त्रम् उक्त्वा उत्तिष्ठति। वमेतैर्वसुभ्यः प्रातःसवनसंबध्दो लोको निष्क्रीतः स्यात्। ततस्ते प्रातःसवनं वसवो यजमानाय संप्रयच्छन्ति॥

ब्रह्मवादिनो वदन्ति यद्वसूनां प्रातःसवनँ रुद्राणां माध्यंदिनँ सवनमादित्यानां च वि वेषां च देवानां तृतीयसवनम् ॥ 1 ॥

(7) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

क्क तर्हि यजमानस्य लोक इति स यस्तं न विद्यात्कथं कुर्यादथ विद्वान्कुर्यात् ॥ 2 ॥

(8) -- तथा आग्नीध्रीयस्य दक्षिणाग्नेः जघनेन उदङ्मुख उपविश्य सः रौद्रं साम अभिगायति यजमानः रुद्रदैवत्यं वैराज्याय॥

पुरा प्रातरनुवाकस्योपाकरणाज्जघनेन गार्हपत्यस्योदङ्मुख उपविश्य स वासवँ सामाभिगायति ॥ 3 ॥

(9) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

लो3कद्वारमपावा3र्णू33 पश्येम त्वा वयँररा33333 हु3म् आ33 ज्या3यो3आ32111 इति ॥ 4 ॥

(10) -- अन्तरिक्षक्षित इत्यादि समानम्॥

तदेष लोको यानि पञ्चधा त्रीणि त्रीणि तेभ्यो न ज्यायः परमन्यदस्ति ॥ 3 ॥

(11) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

यस्तद्वेद स वेद सर्वं सर्वा दिशो बलिमस्मै हरन्ति सर्वमस्मीत्युपासीत तद्व्रतं तद्व्रतम् ॥ 4 ॥ इत्येकविंशः खण्डः ॥ 21

॥

(12) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

(13) -- तथा आहवनीयस्योदङ्मुख उपविश्य सः आदित्यदैवत्यम् आदित्यं वैश्वदेवं च साम अभिगायति क्रमेण स्वाराज्याय साम्राज्याय॥

विनर्दि साम्नो वृणे पशव्यमित्यग्नेरुद्गीथोऽनिरुक्तः प्रजापतेर्निरुक्तः सोमस्य मृदु लक्ष्णं वायोः लक्ष्णं बलवदिन्द्रस्य क्रौञ्चं

बृहस्पतेरपध्वान्तं वरुणस्य तान्सर्वानेवोपसेवेत वारुणं त्वेव वर्जयेत् ॥ 1 ॥

(14) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

अमृतत्वं देवेभ्य आगायानीत्यागायेत्स्वधां पितृभ्य आशां मनुष्येभ्यस्तृणोदकं पशुभ्यः स्वर्गं लोकं यजमानायान्नमात्मन

आगायानीत्येतानि मनसा ध्यायन्नप्रमत्तः स्तुवीत ॥ 2 ॥

(15) -- दिविक्षिभ्द्य इत्येवमादि समानमन्यत्। विन्दत अपहत इति बहुवचनमात्रं विशेषः। याजमानं त्वेतत्, तास्म्यत्र यजमान इत्यादिलिङ्गात्॥

सर्वे स्वरा इन्द्रस्यात्मानः सर्व ऊष्माणः प्रजापतेरात्मानः सर्वे स्पर्शा मृत्योरात्मानस्तं यदि स्वरेषूपालभेतेन्द्रँ शरणं प्रपन्नोऽभूवं

स त्वा प्रति वक्ष्यतीत्येनं ब्रूयात् ॥ 3 ॥

(16) -- एष ह वै यजमानः वंवित् यथोक्तस्य सामादेर्विद्वान् यज्ञस्य मात्रां यज्ञयाथात्म्यं वेद यथोक्तम्। य वं वेदेति द्विरुक्तिरध्यायपरिसमाप्त्यर्था॥ इति

चतुर्विंशखण्डभाष्यम्॥ इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यस्य श्रीगोवन्दभग- वत्पूज्यपादशिष्यस्य श्रीमच्छंकरभगवतः कृतौ छान्दोग्योपनिषद्भाष्ये

द्वितीयोऽध्यायः॥ समाप्तः॥

अथ यद्येनमूष्मसूपालभेत प्रजापतिं शरणं प्रपन्नोऽभूवं स त्वा प्रति पेक्ष्यतीत्येनं ब्रूयादथ यद्येनँ स्पर्शेषूपालभेत मृत्युँ शरणं

प्रपन्नोऽभूवं स त्वा प्रति धक्ष्यतीत्येनं ब्रूयात् ॥ 4 ॥

1क्ष्दद्यध्ददृड्डद्वड़द्यत्दृद: 1मृत्युः आदित्यः, अहोरात्रादिकालेन जगतः प्रमापयितृत्वात्। तस्य अतितरणाय इदं सामोपासनमुपदिश्यते --

सर्वे स्वरा घोषवन्तो बलवन्तो वक्त्व्या इन्द्रे बलं ददानीति सर्व ऊष्माणोऽग्रस्ता अनिरस्ता विवृता वक्तव्याः प्रजापतेरात्मानं

परिददानीति सर्वे स्पर्शा लेशेनानभिनिहिता वक्तव्या मृत्योरात्मानं परिहराणीति ॥ 5 ॥ इति द्वाविंशः खण्डः ॥ 22 ॥

(1) -- अथ खलु अनन्तरम्, आदित्यमृत्युविषयसामोपासनस्य; आत्मसंमितं स्वावयवतुल्यतया मितम्, परमात्मतुल्यतया वा संमितम्, अतिमृत्यु,

मृत्युजयहेतुत्वात्; यथा प्रथमेऽध्याये उद्गीथभक्तिनामाश्रराणि उद्गीथ इत्युपास्यत्वेनोक्तानि, तथेह साम्नः सप्तविधभक्तिनामाक्षराणि समाहृत्य त्रिभिस्त्रिभिः

समतया सामत्वं परिकल्प्य उपास्यत्वेन उच्यन्ते। तदुपासनं मृत्युगोचराक्षरसंख्यासामान्येन मृत्युं प्राप्य, तदतिरिक्ताक्षरेण तस्य आदित्यस्य मृत्योरतिक्रमणायैव

संक्रमणं कल्पयति। अतिमृत्यु सप्तविधं साम उपासीत, मृत्युमतिक्रान्तमतिरिक्ताक्षरसंख्यया इत्यतिमृत्यु साम। तस्य प्रथमभक्तिनामाक्षराणि हिंकार इति; तत्

त्र्यक्षरं भक्तिनाम। प्रस्ताव इति च भक्तेस्त्र्यक्षरमेव नाम; तत् पूर्वेण समम्॥

(2) -- आदिरिति द्व्यक्षरम्; सप्तविधस्य साम्नः संख्यापूरणे ओंकारः आदिरित्युच्यते। प्रतिहार इति चतुरक्षरम्। तत इहैकमक्षरमवच्छिद्य आद्यक्षरयोः

प्रक्षिप्यते; तेन तत् सममेव भवति॥

त्रयो धर्मस्कन्धा यज्ञोऽध्ययनं दानमिति प्रथमस्तप व द्वितीयो ब्रह्मचार्याचार्यकुलवासी

तृतीयोऽत्यन्तमात्मानमाचार्यकुलेऽवसादयन्सर्व ते पुण्यलोका भवन्ति ब्रह्मसँस्थोऽमृतत्वमेति ॥ 1 ॥

(3) -- उद्गीथ इति त्र्यक्षरम् उपद्रव इति चतुरक्षरं त्रिभिस्त्रिभिः समं भवति। अक्षरमतिशिष्यते अतिरिच्यते। तेन वैषम्ये प्राप्ते, साम्नः समत्वकरणाय आह --

तदेकमपि सदक्षरमिति त्र्यक्षरमेव भवति। अतः तत् समम्॥

इति षोडशः खण्डः ॥ 16 ॥

(4) -- निधनमिति त्र्यक्षरं तत्सममेव भवति। वं त्र्यक्षरसमतया सामत्वं संपाद्य यथाप्राप्तान्येवाक्षराणि संख्यायन्ते -- तानि ह वा तानि सप्तभक्तिनामाक्षराणि

द्वाविंशतिः॥

पृथिवी हिङ्कारोऽन्तरिक्षं प्रस्तावो द्यौरुद्गीथो दिशः प्रतिहारः समुद्रो निधनमेताः शक्वर्यो लोकेषु प्रोताः ॥ 1 ॥

(5) -- तत्रैकविंशत्यक्षरसंख्यया आदित्यमाप्नोति मृत्युम्। यस्मादेकविंशः इतः अस्माल्लोकात् असावादित्यः संख्यया। 'द्वादश मासाः पञ्चर्तवस्त्रय इमे लोका

असावादित्य कविंशः' इति श्रुतेः; अतिशिष्टेन द्वाविंशेनाक्षरेण परं मृत्योः आदित्यात् जयति आप्नोतीत्यर्थः। यच्च तदादित्यात्परम्; किं तत्? नाकम्, कमिति

सुखं तस्य प्रतिषेधोऽकं तन्न भवतीति नाकम्, कमेवेत्यर्थः, अमृत्युविषयत्वात्। विशोकं च तत् विगतशोकं मानसदुःखरहितमित्यर्थः -- तदाप्नोतीति॥

स य वमेताः शक्वर्यो लोकेषु प्रोता वेद लोकी भवति सर्वमायुरेति ज्योग्जीवति महन्प्रजया पशुभिर्भवति महानर्कीत्या लोकान्न

निन्देत्तद्व्रतम् ॥ 2 ॥ इति सप्तदशः खण्डः ॥ 17 ॥

(6) -- उक्तस्यैव पिण्डितार्थमाह -- कविंशतिसंख्यया आदित्यस्य जयमनु, परो ह, अस्य वंविदः आदित्यजयात् मृत्युगोचरात् परो जयो भवति,

द्वाविंशत्यक्षरसंख्ययेत्यर्थः। य तदेवं विद्वानित्याद्युक्तार्थम्, तस्यैतद्यथोक्तं फलमिति। द्विरभ्यासः साप्तविध्यसमाप्त्यर्थः॥ इति दशमखण्डभाष्यम्॥

अजा हिङ्कारोऽवयः प्रस्तावो गाव उद्गीथोऽ वाः प्रतिहारः पुरुषो निधनमेता रेवत्यः पशुषु प्रोताः ॥ 1 ॥

(1) -- अभिमन्थति स हिंकारः, प्राथम्यात्। अग्नेर्धूमो जायते स प्रस्तावः, आनन्तर्यात्। ज्वलति स उद्गीथः, हविःसंबन्धाच्छ्रैष्ठयं ज्वलनस्य। अङ्गारा भवन्ति

स प्रतिहारः, अङ्गाराणां प्रतिहृतत्वात्। उपशमः, सावशेषत्वादग्नेः, संशमः निःशेषोपशमः; समाप्तिसामान्यान्निधनम्। तद्रथंतरम् अग्नौ प्रोतम्। मन्थने हि

अग्निर्गीयते॥

स य वमेता रेवत्यः पशुषु प्रोता वेद पशुमान्भवति सर्वमायुरेति ज्योग्जीवति महान्प्रजया पशुभिर्भवति महानर्कीत्या पशून्न

निन्देत्तद्व्रतम् ॥ 2 ॥ इत्याष्टादशः खण्डः ॥ 18 ॥

(2) -- स य इत्यादि पूर्ववत्। ब्रह्मवर्चसी वृत्तस्वाध्यायनिमित्तं तेजो ब्रह्मवर्चसम्। तेजस्तु केवलं त्विड्भावः। अन्नादो दीप्ताग्निः। न प्रत्यक्, अग्नेरभिमुखो न

आचामेत् न भक्षयेत्ंकिचित्; न निष्ठीवेत् श्लेष्मनिरसनं च न कुर्यात्; तद्व्रतम् ॥ इति द्वादशखण्डभाष्यम्॥

लोभ हिङ्कारस्त्वक्प्रस्तावो माँसमुद्गीथोऽस्थि प्रतिहारो मज्जा निधनमेतद्यज्ञायज्ञीयमङ्गेषु प्रोतम् ॥ 1 ॥

(1) -- सामोपासनप्रसङ्गेन गानविशेषादिसंपत् उद्गातुरुपदिश्यते, फलविशेषसंबन्धात्। विनर्दि विशिष्टो नर्दः स्वरविशेषः

षभकूजितसमोऽस्यास्तीति विनर्दि गानमिति वाक्यशेषः। तच्च साम्नः संबन्धि पशुभ्यो हितं पशव्यम् अग्नेः अग्निदेवत्यं च

उद्गीथः उद्गानम्। तदहमेवंविशिष्टं वृणे प्रार्थये इति कश्चिद्यजमानः उद्गाता वा मन्यते। अनिरुक्तः अमुकसमः

इत्यविशेषितः प्रजापतेः प्रजापतिदेवत्यः स गानविशेषः, आनिरुक्त्यात्प्रजापतेः। निरुक्तः स्पष्टः। सोमस्य सोमदेवत्यः स

उद्गीथ इत्यर्थः। मृदु श्लक्ष्णं च गानं वायोः वायुदेवत्यं तत्। श्लक्ष्णं बलवच्च प्रयत्नाधिक्योपेतं च इन्द्रस्य ेन्द्रं तद्गानम्।

क्रौञ्चं क्रौञ्च पक्षिनिनादसमं बृहस्पतेः बार्हस्पत्यं तत्। अपध्वान्तं भिन्नकांस्यस्वरसमं वरुणस्य तद्गानम्। तान्सर्वानेवोपसेवेत

प्रयुञ्जीत वारुणं त्वेवैकं वर्जयेत्॥

स य वमेतद्यज्ञायज्ञीयमङ्गेषु प्रोतं वेदाङ्गी भवति नाङ्गेन विहूर्छति सर्वमायुरेति ज्योग्जीवति महान्प्रजया पशुभिर्भवति महानर्कीत्या संवत्सरं मज्ज्ञो

ना नीयात्तद्व्रतं मज्ज्ञो ना नीयादिति वा ॥ 2 ॥ इत्येकोनविंशः खण्डः ॥ 19 ॥

(2) -- अमृतत्वं देवेभ्य आगायानि साधयानि; स्वधां पितृभ्य आगायानि; आशां मनुष्येभ्यः, आशां प्रार्थनां प्रार्थितमित्येतत्;

तृणोदकं पशुभ्यः; स्वर्गं लोकं यजमानाय; अन्नम् आत्मने मह्यम् आगायानि; इत्येतानि मनसा चिन्तयन् ध्यायन् अप्रमत्तः

स्वरोष्मव्यञ्जनादिभ्यः स्तुवीत॥

अग्निर्हिङ्कारो वायुः प्रस्ताव आदित्य उद्गीथो नक्षत्राणि प्रतिहार चन्द्रमा निधनमेतद्राजनं देवतासु प्रोतम् ॥ 1 ॥

(3) -- सर्वे स्वरा अकारादय इन्द्रस्य बलकर्मणः प्राणस्य आत्मानः देहावयवस्थानीयाः। सर्वे ऊष्माणः शषसहादयः

प्रजापतेर्विराजः कश्यपस्य वा आत्मानः। सर्वे स्पर्शाः कादयो व्यञ्जनानि मृत्योरात्मानः। तमेवंविदमुद्गातारं यदि कश्चित्

स्वरेषूपालभेत -- स्वरस्त्वया दुष्टः प्रयुक्त इति, वमुपालब्धः इन्द्रं प्राणमीश्वरं शरणम् आश्रयं प्रपन्नोऽभूवं स्वरान्प्रयुञ्जानोऽहम्,

स इन्द्रः यत्तव वक्तव्यं त्वा त्वां प्रति वक्ष्यति स व देव उत्तरं दास्यतीत्येनं ब्रूयात्॥

स य वमेतद्राजनं देवतासु प्रोतं वेदैतासामेव देवतानाँ सलोकताँ साष्र्टिताँ सायुज्यं गच्छति सर्वमायुरेति ज्योग्जीवति महान्प्रजया पशुभिर्भवति महानर्कीत्या

ब्राह्मणान्न निन्देत्तद्व्रतम् ॥ 2 ॥ इति विंशः खण्डः ॥ 20 ॥

(4) -- अथ यद्येनमूष्मसु तथैवोपालभेत, प्रजापतिं शरणं प्रपन्नोऽभूवम्, स त्वा प्रति पेक्ष्यति संचूर्णयिष्यतीत्येनं ब्रूयात्। अथ

यद्येनं स्पर्शेषूपालभेते, मृत्युं शरणं प्रपन्नोऽभूवम्, स त्वा प्रति धक्ष्यति भस्मीकरिष्यतीत्येनं ब्रूयात्॥

(5) -- यत इन्द्राद्यात्मानः स्वरादयः, अतः सर्वे स्वराः घोषवन्तः बलवन्तो वक्तव्याः। तथा अहमिन्द्रे बलं ददानि

बलमादधानीति। तथा सर्वे ऊष्माणः अग्रस्ताः अन्तरप्रवेशिताः अनिरस्ताः बहिरप्रक्षिप्ताः विवृताः विवृतप्रयत्नोपेताः।

प्रजापतेरात्मानं परिददानि प्रयच्छानीति। सर्वे स्पर्शाः लेशेन शनकैः अनभिनिहिताः अनभिनिक्षिप्ता वक्तव्याः। मृत्योरात्मानं

बालानिव शनकैः परिहरन् मृत्योरात्मानं परिहराणीति॥ इति द्वाविंशखण्डभाष्यम्॥

त्रयी विद्या हिङ्कारस्त्रय इमे लोकाः स प्रस्तावोऽग्निर्वायुरादित्यः स उद्गीथो नक्षत्राणि वयाँसि मरीचयः स प्रतिहारः सर्पा गन्धर्वाः पितरस्तन्निधनमेतत्साम

सर्वस्मिन्प्रोतम् ॥ 1 ॥

(1) -- कानि पुनस्तानि साधुदृष्टिविशिष्टानि समस्तानि सामान्युपास्यानीति, इमानि तान्युच्यन्ते -- लोकेषु पञ्चविधम्

इत्यादीनि। ननु लोकादिदृष्टया तान्युपास्यानि साधुदृष्टया च इति विरुध्दम्; न, साध्वर्थस्य लोकादिकार्येषु,

कारणस्यानुगतत्वात् -- मृदादिवध्दटादिविकारेषु। साधुशब्दवाच्योऽर्थो धर्मो ब्रह्म वा सर्वथापि लोकादिकार्येष्वनुगतम्। अतः यथा

यत्र घटादिदृष्टिः मृदादिदृष्टयनुगतैव सा, तथा साधुदृष्टयनुगतैव लोकादिदृष्टिः -- धर्मादिकार्यत्वाल्लोकादीनाम्। यद्यपि

कारणत्वमविशिष्टं ब्रह्मधर्मयोः, तथापि धर्म व साधुशब्दवाच्य इति युक्तम्, साधुकारी साधुर्भवति इति धर्मविषये

साधुशब्दप्रयोगात्। ननु लोकादिकार्येषु कारणस्यानुगतत्वादर्थप्राप्तैव तद्दृष्टिरिति 'साधु सामेत्युपास्ते' इति न वक्तव्यम्; न,

शास्त्रगम्यत्वात्तद्दृष्टेः; सर्वत्र हि शास्त्रप्रापिता व धर्मा उपास्याः, न विद्यमाना अप्यशास्त्रीयाः॥ लोकेषु पृथिव्यादिषु पञ्चविधं

पञ्चभक्तिभेदेन पञ्चप्रकारं साधु समस्तं सामोपासीत। कथम्? पृथिवी हिंकारः। लोकेष्विति या सप्तमी, तां प्रथमात्वेन

विपरिणमय्य पृथिवीदृष्टया हिंकारे पृथिवी हिंकार इत्युपासीत। व्यत्यस्य वा सप्तमीश्रुतिं लोकविषयां हिंकारादिषु

पृथिव्यादिदृष्ंटि कृत्वोपासीत। तत्र पृथिवी हिंकारः, प्राथम्यसामान्यात्। अग्निः प्रस्तावः। अग्नौ हि कर्माणि प्रस्तूयन्ते।

प्रस्तावश्च भक्तिः। अन्तरिक्षमुद्गीथः। अन्तरिक्षं हि गगनम्। गकारविशिष्टश्चोद्गीथः। आदित्यः प्रतिहारः,

प्रतिप्राण्यभिमुखत्वान्मां प्रि मां प्रतीति। द्यौर्निधनम्। दिवि निधीयन्ते हि इतो गता इतर्यूध्वेषर्ूध्वगतेषु लोकदृष्टया सामोपासनम्॥

स य वमेतत्साम सर्वस्मिन्प्रोतं वेद सर्वं ह भवति ॥ 2 ॥

(2) -- अथ आवृत्तेषु अवाङ्मुखेषु पञ्चविधमुच्यते सामोपासनम्। गत्यागतिविशिष्टा हि लोकाः। यथा ते, तथादृष्टयैव

सामोपासनं विधीयते यतः, अत आवृत्तेषु लोकेषु। द्यौर्हिकारः, प्राथम्यात्। आदित्यः प्रस्तावः, उदिते ह्यादित्ये प्रस्तूयन्ते कर्माणि

प्राणिनाम्। अन्तरिक्षमुद्गीथः पूर्ववत्। अग्निः प्रतिहारः, प्राणिभिः प्रतिहरणादग्नेः। पृथिवी निधनम्, तत आगतानामिह

निधनात्॥

वसन्तो हिङ्कारो ग्रीष्मः प्रस्तावो वर्षा उद्गीथः शरत्प्रतिहारो हेमन्तो निधनमेतद्वैराजमृतुषु प्रोतम् ॥ 1 ॥

(3) -- उपासनफलं -- कल्पन्ते समर्था भवन्ति ह अस्मै लोका ऊर्ध्वाश्च आवृत्ताश्च, गत्यागतिविशिष्टा भोग्यत्वेन व्यवतिष्ठन्त

इत्यर्थः। य तदेवं विद्वान् लोकेषु पञ्चविधं समस्तं साधु सामेत्युपास्ते इति सर्वत्र योजना पञ्चविधे सप्तविधे च॥ इति

द्वितीयखण्डभाष्यम्॥

स य वमेतद्वैराजमृतुषु प्रोतं वेद विराजति प्रजया पशुभिर्ब्रह्मवर्चसेन सर्वमायुरेति ज्योग्जीवति महान्प्रजया पशुभिर्भवति महानर्कीत्यर्तून्न निन्देत्तद्व्रतम् ॥ 2 ॥

(1) -- विना नामग्रहणं पञ्चविधस्य सप्तविधस्य च साम्न उपासनमुक्तम्। अथेदानीं गायत्रादिनामग्रहणपूर्वकं विशिष्टफलानि

सामोपासनान्तारण्युच्यन्ते। यथाक्रमं गायत्रादीनां कर्मणि प्रयोगः, तथैव मनो हिंकारः, मनसः सर्वकरणवृत्तीनां प्राथम्यात्।

तदानन्तर्यात् वाक् प्रस्तावः; चक्षुः उद्गीथः, श्रैष्ठयात्। श्रोत्रं प्रतिहारः, प्रतिहृतत्वात्। प्राणो निधनम्, यथोक्तानां प्राणे

निधनात्स्वापकाले। तद्गायत्रं साम प्राणेषु प्रोतम्, गायत्र्याः प्राणसंस्तुतत्वात्॥

स य वमेतद्वैरूपं पर्जन्ये प्रोतं वेद विरूपाँ च सुरूपाँ च पशूनवरुन्धे सर्वमायुरेति ज्योजीवति महान्प्रजया पशुभिर्भवति महानर्कीत्या वर्षन्तं न निन्देत्तद्व्रतम्

॥ 2 ॥ इति पञ्चदशः खण्डः ॥ 15 ॥

(2) -- सः, य वमेतद्गायत्रं प्राणेषु प्रोतं वेद, प्राणी भवति; अविकलकरणो भवतीत्येतत्। सर्वमायुरेति, शतं वर्षाणि सर्वमायुः

पुरुषस्य इति श्रुतेः। ज्योक् उज्ज्वलः सन् जीवति। महान् भवति प्रजादिभिः। महांश्च कर्ीत्या। गायत्रोपासकस्य तत् व्रतं

भवति, यत् महामनाः अक्षुद्रचित्तः स्यादित्यर्थः॥ इति कादशखण्डभाष्यम्॥

उद्यन्हिङ्कार उदितः प्रस्तावो मध्यन्दिन उद्गीथोऽपराह्णः प्रतिहारोऽस्तं यन्निधनमेतद्बृहदादित्ये प्रोतम् ॥ 1 ॥

(1) -- लोम हिंकारः, देहावयवानां प्राथम्यात्। त्वक् प्रस्तावः, आनन्तर्यात्। मांसम् उद्गीथः, श्रैष्ठयात्। अस्थि प्रतिहारः,

प्रतिहृतत्वात्। मज्जा निधनम्, आन्त्यात्। तद्यज्ञायज्ञीयं नाम साम देहावयवेषु प्रोतम्॥

स य वमेतद्बृहदादित्ये प्रोतं वेद तेजस्व्यन्नादो भवति सर्वमायुरेति ज्योग्जीवति महान्प्रजया पशुभिर्भवति महानर्कीत्या तपन्तं न निन्देत्तद्व्रतम् ॥ 2 ॥ इति

चतुर्दशः खण्डः ॥ 14 ॥

(2) -- अङ्गी भवति समग्राङ्गो भवतीत्यर्थः। नाङ्गेन हस्तपादादिना विहूर्छति न कुटिलीभवति, पङ्गुः कुणी वा इत्यर्थः।

संवत्सरं संवत्सरमात्रं मज्ज्ञो मांसानि नाश्नीयात् न भक्षयेत्। बहुवचनं मत्स्योपलक्षणार्थम्। मज्ज्ञो नाश्नीयात् सर्वदैव

नाश्नीयादिति वा, तद्व्रतम्॥ इति कोनविंशखण्डभाष्यम्॥

अभ्राणि संप्लवन्ते स हिङ्कारो मेघो जायते स प्रस्तावो वर्षति स उद्गीथो विद्योतते स्तनयति स प्रतिहार उद्गृह्णाति तन्निधनमेतद्वैरुपं पर्जन्ये प्रोतम् ॥ 1

॥

(1) -- त्रयी विद्या हिंकारः। अग्न्यादिसाम्न आनन्तर्यं त्रयीविद्याया अग्न्यादिकार्यत्वश्रुतेः। हिंकारः प्राथम्यात्सर्वकर्तव्यानाम्।

त्रय इमे लोकास्तत्कार्यत्वादन्तरा इति प्रस्तावः। अग्न्यादीनामुद्गीथत्वं श्रैष्ठयात्। नक्षत्रादीनां प्रतिहृतत्वात्प्रतिहारत्वम्।

सर्पादीनां धकारसामान्यान्निधनत्वम्। तत्साम नामविशेषाभावात्सामसमुदायः सामशब्दः सर्वस्मिन् प्रोतम्। त्रयीविद्यादि हि सर्वम्।

त्रयीविद्यादिदृष्टया हिंकारादिसामभक्तय उपास्याः। अतीतेष्वपि सामोपासनेषु येषु येषु प्रोतं यद्यत्साम, तद्दृष्टया तदुपास्यमिति।

कर्माङ्गानां दृष्टिविशेषेणेवाज्यस्य संस्कार्यत्वात्॥

अभिमन्थति स हिङ्कारो धूमो जायते स प्रस्तावो ज्वलति स उद्गीथोऽङ्गारा भवन्ति स प्रतिहार उपशाम्यति तन्निधनँ सँशाम्यति तन्निधनमेतद्रथन्तरमग्नौ

प्रोतम् ॥ 1 ॥

(2) -- सर्वविषयसामविदः फलम् -- सर्वं ह भवति सर्वेश्वरो भवतीत्यर्थः। निरुपचरितसर्वभावे हि दिक्स्थेभ्यो

बलिप्राप्त्यनुपपत्तिः॥

स य वमेतद्रथन्तरमग्नौ प्रोतं वेद ब्रह्मवर्चस्यन्नादो भवति सर्वमायुरेति ज्योग्जीवति महान्प्रजया पशुभिर्भवति महानर्कीत्या न प्रत्यङ्मग्निमाचामेन्न

निष्ठीवेत्तद्व्रतम् ॥ 2 ॥ इति द्वादशः खण्डः ॥ 12 ॥

(3) -- तत् तस्मिन्नर्थे षः श्लोकः मन्त्रोऽप्यस्ति। यानि पञ्चधा पञ्चप्रकारेण हिंकारादिविभागैः प्रोक्तानि त्रीणि त्रीणि

त्रयीविद्यादीनि, तेभ्यः पञ्चत्रिकेभ्यः ज्यायः महत्तरं परं च व्यतिरिक्तम् अन्यत् वस्त्वन्तरं नास्ति न विद्यत इत्यर्थः। तत्रैव हि

सर्वस्यान्तर्भावः॥

उपमन्त्रयते स हिङ्कारो ज्ञपयते स प्रस्तावः स्त्रिया सह शेते स उद्गीथः प्रति स्त्रीं सह शेते स प्रतिहारः कालं गच्छति तन्निधनं पारं गच्छति

तन्निधनमेतद्वामदेव्यं मिथुने प्रोतम् ॥ 1 ॥

(4) -- यः तत् यथोक्तं सर्वात्मकं साम वेद, स वेद सर्वं स सर्वज्ञो भवतीत्यर्थः। सर्वा दिशः सर्वदिक्स्था अस्मै वंविदे बलिं

भोगं हरन्ति प्रापयन्तीत्यर्थः। सर्वम् अस्मि भवामि इति वम् तत्साम उपासीत, तस्य तदेव व्रतम्। द्विरुक्तिः

सामोपासनसमाप्त्यर्था॥ इति कविंशखण्डभाष्यम्॥

स य वमेतद्वामदेव्यं मिथुने प्रोतं वेद मिथुनीभवति मिथुनान्मिथुनात्प्रजायते सर्वमायुरेति ज्योग्जीवति महान्प्रजया पशुभिर्भवति महानर्कीत्या न काञ्चन

परिहरेत्तद्व्रतम् ॥ 2 ॥ इति त्रयोदशः खण्डः ॥ 13 ॥

(1) -- अवयमात्रे साम्न्यादित्यदृष्टिः पञ्चविधेषूक्ता प्रथमे चाध्याये। अथ इदानीं खलु अमुमादित्यं समस्ते

साम्न्यवयवविभागशोऽध्यस्य सप्तविधं सामोपासीत। कथं पुनः सामत्वमादित्यस्येति, उच्यते -- उद्गीथत्वे हेतुवदादित्यस्य

सामत्वे हेतुः। कोऽसौ? सर्वदा समः वृध्दिक्षयाभावात्; तेन हेतुना साम आदित्यः। मां प्रति मां प्रतीति तुल्यां बुध्दिमुत्पादयति;

अतः सर्वेण समः; अतः साम, समत्वादित्यर्थः। उद्गीथभक्तिसामान्यवचनादेव लोकादिषूक्तसामान्यात् हिंकारादित्वं गम्यत इति

हिंकारादित्वे कारणं नोक्तम्। सामत्वे पुनः सवितुरनुक्तं कारणं न सुबोधमिति समत्वमुक्तम्॥

उद्गीथ इति त्र्यक्षरमुपद्रव इति चतुरक्षरं त्रिभिस्त्रिभिः समं भवत्यक्षरमतिशिष्यते त्र्यक्षरं तत्समम् ॥ 3 ॥

(2) -- तस्मिन् आदित्ये अवयवविभागशः इमानि वक्ष्यमाणानि सर्वाणि भूतानि अन्वायत्तानि अनुगतान्यादित्यमुपजीव्यत्वेन इति

विद्यात्। कथम्? तस्य आदित्यस्य यत्पुरोदयात् धर्मरूपम्, स हिंकारः भक्तिः; तत्रेदं सामान्यम्, यत्तस्य हिंकारभक्तिरूपम्।

तदस्यादित्यस्य साम्नः पशवः गवादयः अन्वायत्ताः अनुगताः तद्भक्तिरूपमुपजीवन्तीत्यर्थः। यस्मादेवम्, तस्मात्ते हिं कुर्वन्ति

पशवः प्रागुदयात्। तस्माध्दिंकारभाजिनो हि तस्य आदित्याख्यस्य साम्नः, तद्भक्तिभजनशीलत्वाध्दि त वं वर्तन्ते॥

निधनमिति त्र्यक्षरं तत्सममेव भवति तानि ह वा तानि द्वावँशतिरक्षराणि ॥ 4 ॥

(3) -- अथ यत्प्रथमोदिते सवितृरूपम्, तदस्य आदित्याख्यस्य साम्नः स प्रस्तावः; तदस्य मनुष्या अन्वायत्ताः पूर्ववत्। तस्मात्ते

प्रस्तुतिं प्रशंसां कामयन्ते, यस्मात्प्रस्तावभाजिनो हि तस्य साम्नः॥

कव्शिंत्यादित्यमाप्नोत्येकव्शिंो वा इतोऽसावादित्यो द्वाव्शिेंन परमादित्याज्जयति तन्नाकं तद्विशोकम् ॥ 5 ॥

(4) -- अथ यत् संगववेलायां गवां रश्मीनां संगमनं संगवो यस्यां वेलायाम्, गवां वा वत्सैः सह, सा संगववेला तस्मिन्काले

यत्सावित्रं रूपम्, स आदिः भक्तिविशेषः ओंकारः। तदस्य वयांसि पक्षिणोऽन्वायत्तानि। यत वम्, तस्मात् तानि वयांसि अन्तरिक्षे

अनारम्बणानि अनालम्बनानि, आत्मानमादाय आत्मानमेव आलम्बनत्वेन गृहीत्वा, परिपतन्ति गच्छन्ति; अत

आकारसामान्यादादिभक्तिभाजीनि हि तस्य साम्नः॥

आप्नोति हादित्यस्य जयं परो हास्यादित्यजयाज्जयो भवति य तदेवं विद्वानात्मसम्मितमतिमृत्यु सप्तविधँ सामोपास्ते सामोपास्ते ॥ 6 ॥ इति दशमः खण्डः

॥ 10 ॥

(5) -- अथ यत् संप्रतिमध्यंदिने

जुमध्यंदिने इत्यर्थः, स उद्गीथभक्तिः, तदस्य देवा अन्वायत्ताः, द्योतनातिशयात्तत्काले। तस्मात्ते सत्तमाः विशिष्टतमाः प्राजापत्यानां प्रजापत्यपत्यानाम्,

उद्गीथभाजिनो हि तस्य साम्नः॥

अथ खल्वात्मसम्मितमतिमृत्यु सप्तविधँ सामोपासीत हिङ्कार इति त्र्यक्षरं प्रस्ताव इति त्र्यक्षरं तत्समम् ॥ 1 ॥

(6) -- अथ यदर्ूध्वं मध्यंदिनात् प्रागपराह्णात् यद्रूपं सवितुः, स प्रतिहारः; तदस्य गर्भा अन्वायत्ताः। अतः ते सवितुः प्रतिहारभक्तिरूपेणोर्ध्वं प्रतिहृताः सन्तः

नावपद्यन्ते नाधः पतन्ति, तद्वारे सत्यपीत्यर्थः। यतः प्रतिहारभाजिनो हि तस्य साम्नो गर्भाः॥

आदिरिति द्वयक्षरं प्रतिहार इति चतुरक्षरं तत इहैकं तत्समम् ॥ 2 ॥

(7) -- अथ यदर्ूध्वमपराह्णात् प्रागस्तमयात् स उपद्रवः, तदस्य आरण्याः पशवः अन्वायत्ताः। तस्मात्ते पुरुषं दृष्ट्वा भीताः कक्षम् अरण्यं श्वभ्रं भयशून्यमिति

उपद्रवन्ति उपगच्छन्ति; दृष्ट्वोपद्रवणात् उपद्रवभाजिनो हि तस्य साम्नः॥

अथ यत्प्रथमोदिते स प्रस्तावस्तदस्य मनुष्या अन्वायत्तास्तस्मात्ते प्रस्तुतिकामाः प्रशँसाकामाः प्रस्तावभाजिनो ह्येतस्य साम्नः ॥

3 ॥

(8) -- अथ यत् प्रथमास्तमितेऽदर्शनं जिगमिषति सवितरि, तन्निधनम्, तदस्य पितरः अन्वायत्ताः; तस्मात्तान्निदधति -- पितृपितामहप्रपितामहरूपेण दर्भेषु

निक्षिपन्ति तान्; तदर्थं पिण्डान्वा स्थापयन्ति। निधनसंबन्धान्निधनभाजिना हि तस्य साम्नः पितरः। वमवयवशः सप्तधा विभक्तं खलु अमुमादित्यं सप्तविधं

सामोपास्ते यः, तस्य तदापत्तिः फलमिति वाक्यशेषः॥ इति नवमखण्डभाष्यम्॥

अथ यत्सङ्गववेलायाँ स आदिस्तदस्य वयाँ स्यन्वायत्तानि तस्मात्तान्यन्तरिक्षेऽनारम्बणान्यादायात्मानं परिपतन्त्यादिभाजीनि

ह्येतस्य साम्नः ॥ 4 ॥

(1) -- अग्निः हिंकारः, प्रथमस्थानत्वात्। वायुः प्रस्तावः, आनन्तर्यसामान्यात्। आदित्यः उद्गीथः, श्रैष्ठयात्। नक्षत्राणि प्रतिहारः, प्रतिहृतत्वात्। चन्द्रमा

निधनम्, कर्मिणां तन्निधनात्। तद्राजनं देवतासु प्रोतम्, देवतानां दीप्तिमत्त्वात्॥

अथ यत्सम्प्रति मध्यन्दिने स उद्गीथस्तदस्य देवा अन्वायत्तास्तस्मात्ते सत्तमाः प्राजापत्यानामुद्गीथभाजिनो ह्येतस्य साम्नः ॥

5 ॥

(2) -- विद्वत्फलम् -- तासामेवाग्न्यादीनां देवतानां सलोकतां समानलोकतां साष्र्टितां समानर्ध्दित्वं सायुज्यं सयुग्भावम् कदेहदेहित्वमित्येतत्, वा-शब्दोऽत्र

लुप्तो द्रष्टव्यः; सलोकतां वा इत्यादि; भावनाविशेषतः फलविशेषोपपत्तेः। गच्छति प्राप्नोति; समुच्चयानुपपत्तेश्च। ब्राह्मणान् न निन्देत्, तद्व्रतम्। 'एते वै देवाः

प्रत्यक्षं यद्ब्राह्मणाः' इति श्रुतेः ब्राह्मणनिन्दा देवतानिन्दैवेति॥ इति विंशखण्डभाष्यम्॥

अथ यदर्ूध्वं मध्यन्दिनात्प्रागपराह्णात्स प्रतिहारस्तदस्य गर्भा अन्वायत्तास्तम्मात्ते प्रतिहृता नावपद्यन्ते प्रतिहारभाजिनो ह्येतस्य

साम्नः ॥ 6 ॥

(1) -- अभ्राणि अब्भरणात्। मेघः उदकसेक्तृत्वात्। उक्तार्थमन्यत्। तद्वैरूपं नाम साम पर्जन्ये प्रोतम्। अनेकरूपत्वात् अभ्रादिभिः पर्जन्यस्य, वैरूप्यम्॥

अथ यदर्ूध्वमपराह्णात्प्रागस्तमयात्स उपद्रवस्तदस्ंयारण्या अन्वायत्तास्तस्मात्ते पुरुषं दृष्ट्वा कक्षँ वभ्रमित्युपद्रवन्ति

उपद्रवभाजिनो ह्येतस्य साम्नः ॥ 7 ॥

(2) -- विरूपांश्च सुरूपांश्चाजाविप्रभृतीन्पशूनवरुन्धे प्राप्नोतीत्यर्थः। वर्षन्तं न निन्देत् तद्व्रतम्॥ इति पञ्चदशखण्डभाष्यम्॥

अथ यत्प्रथमास्तमिते तन्निधनं तदस्य पितरोऽन्वायत्तास्तस्मात्तान्निदधति निधनभाजिनो ह्येतस्य साम्न वं खल्वमुमादित्यँ

सप्तविधँ सामोपास्ते ॥ 8 ॥ इति नवमः खण्डः ॥ 9 ॥

(1) --

तुषु पञ्चविधं साम उपासीत।

तुव्यवस्थाया यथोक्ताम्बुनिमित्तत्वादानन्तर्यम्। वसन्तो हिंकारः, प्राथम्यात्; ग्रीष्मः प्रस्तावः; यवादिसंग्रहः प्रस्तूयते हि प्रावृडर्थम्; वर्षा उद्गीथः, प्राधान्यात्;

शरत् प्रतिहारः, रोगिणां मृतानां च प्रतिहरणात्; हेमन्तो निधनम्, निवाते निधनात्प्राणिनाम्॥

भवन्ति हास्य पशवः पशुमान्भवति य तदेवं विद्वान्पशुषु पञ्चविधँ सामोपास्ते ॥ 2 ॥ इति षष्ठः खण्डः ॥ 6 ॥

(2) -- फलम् -- कल्पन्ते ह

तुव्यवस्थानुरूपं भोग्यत्वेनास्मै उपासकाय

तवः।

तुमान् आर्तवैर्भोगैश्च संपन्नो भवतीत्यर्थः॥ इति पञ्चमखण्डभाष्यम्॥

प्राणेषु पञ्चविधं परोवरीयः सामोपासीत प्राणो हिङ्कारो वाक्प्रस्ताव चक्षुरुद्गीथः श्रोत्रं प्रतिहारो मनो निधनं परोवरीयाँसि वा तानि ॥ 1 ॥

1क्ष्दद्यध्ददृड्डद्वड़द्यत्दृद:1 'ओमित्येतदक्षरम्' इत्यादिना सामावयवविषयमुपासनमनेकफलमुपदिष्टम्। अनन्तरं च

स्तोभाक्षरविषयमुपासनमुक्तम् -- सर्वथापि सामैकदेशसंबध्दमेव तदिति। अथेदानीं समस्ते साम्नि समस्तसामविषयाण्युपासनानि

वक्ष्यामीत्यारभते श्रुतिः। युक्तं हि कदेशोपासनान्तरमेकदेशिविषयमुपासनमुच्यत इति॥ (1) -- समस्तस्य सर्वावयवविशिष्टस्य

पाञ्चभक्तिकस्य साप्तभक्तिकस्य च इत्यर्थः। खल्विति वाक्यालंकारार्थः। साम्न उपासनं साधु। समस्ते साम्नि

साधुदृष्टिविधिपरत्वान्न पूर्वापासननिन्दार्थत्वं साधुशब्दस्य। ननु पूर्वत्राविद्यमानं साधुत्वं समस्ते साम्न्यभिधीयते। न, 'साधु

सामेत्युपास्ते' इत्युपसंहारात्। साधुशब्दः शोभनवाची। कथमवगम्यत इति, आह -- यत्खलु लोके साधु शोभनमनवद्यं प्रसिध्दम्,

तत्सामेत्याचक्षते कुशलाः। यदसाधु विपरीतम्, तदसामेति॥

परोवरीयो हास्य भवति परोवरायसो ह लोकाञ्जयति य तदेवं विद्वान् प्राणेषु पञ्चविधं परोवरीयः सामोपास्त इति तु पञ्चविधस्य ॥ 2 ॥ इति सप्तमः

खण्डः ॥ 7 ॥

(2) -- तत् तत्रैव साध्वसाधुविवेककरणे उताप्याहुः -- साम्ना नं राजानं सामन्तं च उपागात् उपगतवान्; कोऽसौ? यतः

असाधुत्वप्राप्त्याशङ्का स इत्यभिप्रायः; शोभनाभिप्रायेण साधुना नमुपागात् इत्येव तत् तत्र आहुः लौकिकाः

बन्धनाद्यसाधुकार्यमपश्यन्तः। यत्र पुनर्विपर्ययेण बन्धनाद्यसाधुकार्यं पश्यन्ति, तत्र असाम्ना नमुपागादिति असाधुनैनमुपागादित्येव

तदाहुः॥

अथ सप्तविधस्य वाचि सप्तविधँ सामोपासीत यत्किञ्च वाचो हुमिति स हिङ्कारो यत्प्रेति स प्रस्तावो यदेति स आदिः ॥ 1 ॥

(3) -- अथोताप्याहुः स्वसंवेद्यं साम नः अस्माकं बतेति अनुकम्पयन्तः संवृत्तमित्याहुः; तत्तैरुक्तं भवति, यत्साधु भवति साधु

बतेत्येव तदाहुः; विपर्यये जाते असाम नो बतेति; यदसाधु भवति असाधु बतेत्येव तदाहुः; तस्मात्सामसाधुशब्दयोरेकार्थत्वं

सिध्दम्॥

यदुदिति स उद्गीथो यत्प्रतीति स प्रतिहारो यदुपेति स उपद्रवो यन्नीति तन्निधनम् ॥ 2 ॥

(4) -- अतः स यः कश्चित्साधु सामेति साधुगुणवत्सामेत्यापास्ते समस्तं साम साधुगुणवद्विद्वान्, तस्यैतत्फलम् अभ्याशो ह

क्षिप्रंह, यत् इति क्रियाविशेषणार्थम्, नम् उपासकं साधवः शोभनाः धर्माः श्रुतिस्मृत्यविरुध्दाः आ च गच्छेयुः आगच्छेयुश्च; न

केवलमागच्छेयुः, उप च नमेयुः उपनमेयुश्च, भोग्यत्वेनोपतिष्ठेयुरित्यर्थः॥ इति प्रथमखण्डभाष्यम्॥

दुग्धेऽस्मै वाग्दोहं यो वाचो दोहोऽन्नवानन्नादो भवति य तदेवं विद्वान्वाचि सप्तविधँ सामोपास्ते ॥ 3 ॥ इत्यष्टमः खण्डः ॥ 8 ॥

(1) -- पृथिवी हिंकार इत्यादि पूर्ववत्। शक्वर्य इति नित्यं बहुवचनं रेवत्य इव। लोकेषु प्रोताः॥

अथ खल्वमुमादित्यँ सप्तविधँ सामोपासीत सर्वदा समस्तेन साम मां प्रतिति सर्वेण समस्तेन साम ॥ 1 ॥

(2) -- लोकी भवति लोकफलेन युज्यत इत्यर्थः। लोकान्न निन्देत्, तद्व्रतम्॥ इति सप्तदशखण्डभाष्यम्॥

तस्मिन्निमानि सर्वाणि भूतान्यन्वायत्तानीति विद्यात्तस्य यत्पुरोदयात्स हिङ्कारस्तदस्य पशवोऽन्वायत्तास्त स्मात्ते हिं कुर्वन्ति हिङ्कारभाजिनो ह्येतस्य साम्नः ॥

2 ॥

(1) -- प्राणेषु पञ्चविधं परोवरीयः साम उपासीत, परं परं वरीयस्त्वगुणवत्प्राणदृष्टिविशिष्टं सामोपासीतेत्यर्थः। प्राणो हिंकारः,

उत्तरोत्तरवरीयसां प्राथम्यात्; वाक् प्रस्तावः, वाचा हि प्रस्तूयते सर्वम्, वाग्वरीयसी प्राणात् -- अप्राप्तमप्युच्यते वाचा, प्राप्तस्यैव

तु गन्धस्य ग्राहकः प्राणः; चक्षुरुद्गीथः, वाचो बहुतरविषयं प्रकाशयति चक्षुः, अतो वरीयो वाचः उद्गीथः, श्रैष्ठयात्; श्रोत्रं

प्रतिहारः, प्रतिहृतत्वात्; वरीयश्चक्षुषः, सर्वतः श्रवणात्; मनो निधनम्, मनसि हि निधीयन्ते पुरुषस्य भोग्यत्वेन सर्वेन्द्रियाहृता

विषयाः; वरीयस्त्वंच श्रोत्रान्मनसः, सर्वेन्द्रियविषयव्यापकत्वात्; अतीन्द्रियविषयोऽपि मनसो गोचर वेति। यथोक्तहेतुभ्यः

परोवरीयांसि प्राणादीनि वै तानि॥

कल्पन्ते हास्मा

तव

तुमान्भवति य तदेवं विद्वानृतुषु पञ्चविधँ सामोपास्ते ॥ 2 ॥ इति पञ्चमः खण्डः ॥ 5 ॥

(2) -- एतद्दृष्टया विशिष्टं यः परोवरीयः साम उपास्ते, परोवरीयो ह अस्य जीवनं भवतीत्युक्तार्थम्। इति तु पञ्चविधस्य साम्न

उपासनमुक्तमिति सप्तविधे वक्ष्यमाणविषये बुध्दिसमाधानार्थम्। निरपेक्षो हि पञ्चविधे, वक्ष्यमाणे बुध्दिं समाधित्सति॥ इति

सप्तखण्डभाष्यम्॥

पशुषु पञ्चविधँ सामोपासीताजा हिङ्कारोऽवयः प्रस्तावो गाव उद्गीथोऽ वाः प्रतिहारः पुरुषो निधनम् ॥ 1 ॥

(1) -- वसन्तो हिंकारः, प्राथम्यात्। ग्रीष्मः प्रस्तावः इत्यादि पूर्ववत्॥

ॐ। समस्तस्य खलु साम्न उपासनँ साधु यत्खलु साधु तत्सामेत्याचक्षते यदसाधु तदसामेति ॥ 1 ॥

(2) -- एतद्वैराजमृतुषु प्रोतं वेद, विराजति

तुवत् -- यथा

तवः आर्तवैर्धर्मैर्विराजन्ते, वं प्रजादिभिर्विद्वानिति। उक्तमन्यत्।

तून्न निन्देत्, तद्व्रतम्॥ इति षोडशखण्डभाष्यम्॥

तदुताप्याहुः साम्नैनमुपागादिति साधुनैनमुपागादित्येव तदाहुरसाम्नैनमुपागादित्यसाधुनैनमुपागादित्येव तदाहुः ॥ 2 ॥

(1) -- पशुषु पञ्चविधं साम उपासीत। सम्यग्वृत्तेष्वृतुषु पशव्यः काल इत्यानन्तर्यम्। अजा हिंकारः, प्राधान्यात्, प्राथम्याद्वा -- 'अजः पशूनां प्रथमः' इति श्रुतेः;

अवयः प्रस्तावः, साहचर्यदर्शनादजावीनाम्; गाव उद्गीथः, श्रैष्ठयात्; अश्वाः प्रतिहारः, प्रतिहरणात्पुरुषाणाम्; पुरुषो निधनम्, पुरुषाश्रयत्वात्पशूनाम्॥

अथोताप्याहुः साम नो बतेति यत्साधु भवति साधु बतेत्येव तदाहुरसाम नो बतेति यदसाधु भवत्यसाधु बतेत्येव तदाहुः ॥ 3 ॥

(2) -- फलम् -- भवन्ति ह अस्य पशवः पशुमान्भवति, पशुफलैश्च भोगत्यागादिभिर्युज्यत इत्यर्थः॥ इति षष्ठखण्डभाष्यम्॥

स य तदेवं विद्वान्साधु सामेत्युपास्तेऽभ्याशो ह यदेनँ साधवो धर्मा आ च गच्छेयुरुप च नमेयुः ॥ 4 ॥ इति प्रथमः खण्डः ॥

1 ॥

(1) -- उपमन्त्रयते संकेतं करोति, प्राथम्यात् स हिंकारः। ज्ञपयते तोषयति, स प्रस्तावः। सहशयनम् कपर्यङ्कगमनम्, स उद्गीथः, श्रैष्ठयात्। प्रति स्त्रीं

शयनं स्त्रिया अभिमुखीभावः, स प्रतिहारः। कालं गच्छति मैथुनेन, पारं समाप्ंति गच्छति तन्निधनम्; तद्वामदेव्यं मिथुने प्रोतम्, वाय्वम्बुमिथुनसंबन्धात्॥

लोकेषु पञ्चविधँ सामोपासीत पृथिवी हिङ्कारः । अग्निः प्रस्तावोऽन्तरिक्षमुद्गीथ आदित्यः प्रतिहारो द्यौर्निधनमितर्यूध्वेषु ॥ 1

॥

(2) -- स य इत्यादि पूर्ववत्। मिथुनीभवति अविधुरो भवतीत्यर्थः। मिथुनान्मिथुनात्प्रजायते इति अमोघरेतस्त्वमुच्यते। न कांचन, कांचिदपि स्त्रियं

स्वात्मतल्पप्राप्तां न परिहरेत् समागमार्थिनीम्, वामदेव्यसामोपासनाङ्गत्वेन विधानात्। तस्मादन्यत्र प्रतिषेधस्मृतयः। वचनप्रामाण्याच्च धर्मावगतेर्न

प्रतिषेधशास्त्रेणास्य विरोधः॥ इति त्रयोदशखण्डभाष्यम्॥

अथावृत्तेषु द्यौर्हिङ्कार आदित्यः प्रस्तावोऽन्तरिक्षमुद्गीथोऽग्निः प्रतिहारः पृथिवी निधनम् ॥ 2 ॥

(1) -- वृष्टौ पञ्चविधं साम उपासीत। लोकस्थितेः वृष्टिनिमित्तत्वादानन्तर्यम्। पुरोवातो हिंकारः। पुरोवाताद्युद्ग्रहणान्ता हि वृष्टिः, यथा साम

हिंकारादिनिधनान्तम्; अतः पुरोवातो हिंकारः, प्राथम्यात्। मेधो जायते स प्रस्तावः; प्रावृषि मेघजनने वृष्टेः प्रस्ताव इति हि प्रसिध्दिः; वर्षति स उद्गीथः,

श्रैष्ठयात्; विद्योतते स्तनयति स प्रतिहारः, प्रतिहृतत्वात्; उद्गृह्णाति तत् निधनम्, समाप्तिसामान्यात्॥

कल्पन्ते हास्मै लोका उर्ध्वा चावृत्ता च य तदेवं विद्वाँल्लोकेषु पञ्चविधं सामोपास्ते ॥ 3 ॥ इति द्वितीयाः खण्डः ॥ 2 ॥

(2) -- फलमुपासनस्य -- वर्षति ह अस्मै इच्छातः। तथा वर्षयति ह असत्यामपि वृष्टौ। य तदित्यादि पूर्ववत्॥ इति तृतीयखण्डभाष्यम्॥

वृष्टौ पञ्चविधँ सामोपासीत पुरोवातो हिङ्कारो मेघो जायते स प्रस्तावो वर्षति स उद्गीथो विद्योतते स्तनयति स प्रतिहारः

॥ 1 ॥

(1) -- ओंकारस्योपासनविध्यर्थं त्रयो धर्मस्कन्धा इत्याद्यारभ्यते। नैवं मन्तव्यं सामावयवभूतस्यैवोद्गीथादिलक्षणस्योंकारस्योपासनात्फलं प्राप्यत इति; किं तर्हि,

यत्सर्वैरपि सामोपासनैः कर्मभिश्चाप्राप्यं तत्फलममृतत्वं केवलादोंकारोपासनात्प्राप्यत इति। तत्स्तुत्यर्थं सामप्रकरणे तदुपन्यासः। त्रयः त्रिसंख्यका धर्मस्य

स्कन्धा धर्मस्कन्धाः धर्मप्रविभागा इत्यर्थः; के ते इति, आह -- यज्ञः अग्निहोत्रादिः, अध्ययनं सनियमस्य

गादेरभ्यासः, दानं बहिर्वेदि यथाशक्ति द्रव्यसंविभागो भिक्षमाणेभ्यः, इति षः प्रथमः धर्मस्कन्धः गृहस्थसमवेतत्वात् तन्निर्वर्तकेन

गृहस्थेन निर्दिश्यते; प्रथमः क इत्यर्थः, द्वितीयतृतीयश्रवणात् न आद्यार्थः। तप व द्वितीयः; तप इति कृच्छ्रचान्द्रायणादि तद्वान्

तापसः परिव्राड्वा, न ब्रह्मसंस्थः आश्रमधर्ममात्रसंस्थः, ब्रह्मसंस्थस्य तु अमृतत्वश्रवणात्; द्वितीयः धर्मस्कन्धः। ब्रह्मचारी

आचार्यकुले वस्तुं शीलमस्येत्याचार्यकुलवासी। अत्यन्तं यावज्जीवम् आत्मानं नियमैः आचार्यकुले अवसादयन् क्षपयन् देहं

तृतीयः धर्मस्कन्धः। अत्यन्तमित्यादिविशेषणान्नैष्ठिक इति गम्यते। उपकुर्वाणस्य स्वाध्यायग्रहणार्थत्वात् न पुण्यलोकत्वं

ब्रह्मचर्येण। सर्व ते त्रयोऽप्याश्रमिणः यथोक्तैर्धर्मैः पुण्यलोका भवन्ति; पुण्यो लोको येषां त इमे पुण्यलोका आश्रमिणो भवन्ति।

अवशिष्टस्त्वनुक्तः परिव्राट् तुरीयः ब्रह्मसंस्थः ब्रह्मणि सम्यक्स्थितः, सोऽमृतत्वं पुण्यलोकविलक्षणममरणभावमात्यन्तिकम् ति, न

आपेक्षिकम्, देवाद्यमृतत्ववत्, पुण्यलोकात्पृथक् अमृतत्वस्य विभागकरणात्॥ यदि च पुण्यलोकातिशयमात्रममृतत्वमभविष्यत्,

ततः पुण्यलोकत्वाद्विभक्तं नावक्ष्यत्। विभक्तोपदेशाच्च आत्यन्तिकममृतत्वमिति गम्यते। अत्र च आश्रमधर्मफलोपन्यासः

प्रणवसेवास्तुत्यर्थः, न तत्फलविध्यर्थः, स्तुतये च प्रणवसेवायाः, आश्रमधर्मफलविधये च, इति हि भिद्येत वाक्यम्।

तस्मात्स्मृतिप्रसिध्दाश्रमफलानुवादेन प्रणवसेवाफलममृतत्वं ब्रुवन् प्रणवसेवां स्तौति। यथा पूर्णवर्मणः सेवा भक्तपरिधानमात्रफला,

राजवर्मणस्तु सेवा राज्यतुल्यफलेति -- तद्वत्। प्रणवश्च तत्सत्यं परं ब्रह्म तत्प्रतीकत्वात्। 'एतध्दयेवाक्षरं ब्रह्म तद्ध्येवाक्षरं

परम्' इत्याद्याम्नानात्काठके, युक्तं तत्सेवातोऽमृतत्वम्॥ अत्र आहुः केचित् -- चतुर्णामाश्रमिणामविशेषेण

स्वधर्मानुष्ठानात्पुण्यलोकता इहोक्ता ज्ञानवर्जितानाम् 'सर्व ते पुण्यलोका भवन्ति' इति। नात्र परिव्राजवशेषितः; परिव्राजकस्यापि

ज्ञानं यमा नियमाश्च तप वेति; तप व द्वितीय इत्यत्र तपःशब्देन परिव्राट्तापसौ गृहीतौ। अतस्तेषामेव चतुर्णां यो ब्रह्मसंस्थः

प्रणवसेवकः सोऽमृतत्वमेतीति चतुर्णामधिकृतत्वाविशेषात्, ब्रह्मसंस्थत्वेऽप्रतिषेधाच्च, स्वकर्मच्छिद्रे च ब्रह्मसंस्थतायां

सामर्थ्योपपत्तेः। न च यववराहादिशब्दवत् ब्रह्मसंस्थशब्दः परिव्राजके रूढः, ब्रह्मणि संस्थितिनिमित्तमुपादाय प्रवृत्तत्वात्। न हि

रूढिशब्दा निमित्तमुपाददते। सर्वेषां च ब्रह्मणि स्थितिरुपपद्यते। यत्र यत्र निमित्तमस्ति ब्रह्मणि संस्थितिः, तस्य तस्य

निमित्तवतो वाचकं सन्तं ब्रह्मसंस्थशब्दं परिव्राडेकविषये संकोचे कारणाभावात् निरोध्दुमयुक्तम्। न च

पारिव्राज्याश्रमधर्ममात्रेणामृतत्वम्, ज्ञानानर्थक्यप्रसङ्गात्। पारिव्राज्यधर्मयुक्तमेव ज्ञानममृतत्वसाधनमिति चेत्, न,

आश्रमधर्मत्वाविशेषात्। धर्मो वा ज्ञानविशिष्टोऽमृतत्वसाधनमित्येतदपि सर्वाश्रमधर्माणामविशिष्टम्। न च वचनमस्ति

परिव्राजकस्यैव ब्रह्मसंस्थस्य मोक्षः, नान्येषाम् इति। ज्ञानान्मोक्ष इति च सर्वोपनिषदां सिध्दान्तः। तस्माद्य व ब्रह्मसंस्थः

स्वाश्रमविहितधर्मवताम्, सोऽमृतत्वमेतीति॥ न, कर्मनिमित्तविद्याप्रत्यययोर्विरोधात्। कत्र्रादिकारकक्रियाफलभेदप्रत्ययवत्त्वं हि

निमित्तमुपादाय इदं कुरु इदं मा कार्षीः इति कर्मविधयः प्रवृत्ताः। तच्च निमित्तं न शास्त्रकृतम्, सर्वप्राणिषु दर्शनात्।

'सत्...कमेवाद्वितीयम्' 'आत्मैवेदं सर्वम्' 'ब्रह्मैवेदं सर्वम्' इति शास्त्रजन्यः प्रत्ययो विद्यारूपः स्वाभाविकं

क्रियाकारकफलभेदप्रत्ययं कर्मविधिनिमित्तमनुपमृद्य न जायते, भेदाभेदप्रत्ययोर्विरोधात्। न हि

तैमिरिकद्विचन्द्रादिभेदप्रत्ययमनुपमृद्य तिमिरापगमे चन्द्राद्येकत्वप्रत्यय उपजायते, विद्याविद्याप्रत्यययोर्विरोधात्। तत्रैवं सति यं

भेदप्रत्ययमुपादाय कर्मविधयः प्रवृत्ताः, स यस्योपमर्दितः 'सत्...कमेवाद्वितीयम्' 'तत्सत्यम्' 'विकारभेदोऽनृतम्'

इत्येतद्वाक्यप्रमाणजनितेनैकत्वप्रत्ययेन, स सर्वकर्मभ्यो निवृत्तः, निमित्तनिवृत्तेः; स च निवृत्तकर्मा ब्रह्मसंस्थं उच्यते; स च

परिव्राडेव, अन्यस्यासंभवात्, अन्यो हि अनिवृत्तभेदप्रत्ययः सोऽन्यत्पश्यञ्श्रृण्वन्मन्वानो विजानन्निदं कृत्वेदं प्राप्नुयामिति हि

मन्यते। तस्यैवं कुर्वतो न ब्रह्मसंस्थता, वाचारम्भणमात्रविकारानृताभिसंधिप्रत्ययवत्त्वात्। न च असत्यमित्युपमर्दिते भेदप्रत्यये

सत्यमिदमनेन कर्तव्यं मयेति प्रमाणप्रमेयबुध्दिरुपपद्यते -- आकाश इव तलमलबुध्दिर्विवेकिनः। उपमर्दितेऽपि भेदप्रत्यये कर्मभ्यो

न निवर्तते चेत्, प्रागिव भेदप्रत्ययानुपमर्दनादेकत्वप्रत्ययविधायकं वाक्यमप्रमाणीकृतं स्यात्। अभक्ष्यभक्षणादिप्रतिषेधवाक्यानां

प्रामाण्यत् युक्तमेकत्ववाक्यस्यापि प्रामाण्यम्, सर्वोपनिषदां तत्परत्वात्। कर्मविधीनामप्रामाण्यप्रसङ्ग इति चेत्, न,

अनुपमर्दितभेदप्रत्ययवत्पुरुषविषये प्रामाण्योपपत्तेः स्वप्नादिप्रत्यय इव प्राक्प्रबोधात्। विवेकिनामकरणात् कर्मविधिप्रामाण्योच्छेद

इति चेत्, न, काम्यविध्यनुच्छेददर्शनात्। न हि, कामात्मता न प्रशस्तेत्येवं विज्ञानवद्भिः काम्यानि कर्माणि नानुष्ठीयन्त इति,

काम्यकर्मविधय उच्छिद्यन्ते, अनुष्ठीयन्त व कामिभिरिति; तथा ब्रह्मसंस्थैर्ब्रह्मविद्भिर्नानुष्ठीयन्ते कर्माणीति न तद्विधय

उच्छिद्यन्ते, अब्रह्मविद्भिरनुष्ठीयन्त वेति। परिव्राजकानां भिक्षाचरणादिवत् उत्पन्नैकत्वप्रत्ययानामपि

गृहस्थादीनामग्निहोत्रादिकर्मानिवृत्तिरिति चेत्, न, प्रामाण्यचिन्तायां पुरुषप्रवृत्तेरदृष्टान्तत्वात् -- न हि, नाभिचरेदिति

प्रतिषिध्दमप्यभिरचणं कश्चित्कुर्वन्दृष्ट इति, शत्रौ द्वेषरहितेनापि विवेकिना अभिरचरणं क्रियते। न च कर्मविधिप्रवृत्तिनिमित्ते

भेदप्रत्यये बाधिते अग्निहोत्रादौ प्रवर्तकं निमित्तमस्ति, परिव्राजकस्येव भिक्षाचरणादौ बुभुक्षादि प्रवर्तकम्। इहाप्यकरणे

प्रत्यवायभयं प्रवर्तकमिति चेत्, न, भेदप्रत्ययवतोऽधिकृतत्वात्। भेदप्रत्ययवान् अनुपमर्दितभेदबुध्दिर्विद्यया यः, स कर्मण्यधिकृत

इत्यवोचाम; यो हि अधिकृतः कर्मणि, तस्य तदकरणे प्रत्यवायः; न निवृत्ताधिकारस्य, गृहस्थस्येव, ब्रह्मचारिणो

विशेषधर्माननुष्ठाने। वं तर्हि सर्वः स्वाश्रमस्थः उत्पन्नैकत्वप्रत्ययः परिव्राडिति चेत्, न, स्वस्वामित्वभेदबुध्दयनिवृत्तेः, कर्मार्थत्वाच्च

इतराश्रमाणाम् -- 'अथ कर्म कुर्वीय' इति श्रुतेः। तस्मात् स्वस्वामित्वाभावात् भिक्षुरेक व परिव्राट्, न गृहस्थादिः।

कत्वप्रत्ययविधिजनितेन प्रत्ययेन विधिनिमित्तभेदप्रत्ययस्योपमर्दितत्वात् यमनियमाद्यमुपपत्तिः परिव्राजकस्येति चेत्, न,

बुभुक्षादिना कत्वप्रत्ययात्प्रच्यावितस्योपपत्तेः, निवृत्त्यर्थत्वात्। न च प्रतिषिध्दसेवाप्राप्तिः, कत्वप्रत्ययोत्पत्तेः प्रागेव प्रतिषिध्दत्वात्।

न हि रात्रौ कूपे कण्टके वा पतितः उदितेऽपि सवितरि पतति तस्मिन्नेव। तस्मात् सिध्दं निवृत्तकर्मा भिक्षुक व ब्रह्मसंस्थ इति।

यत्पुनरुक्तं सर्वेषां ज्ञानवर्जितानां पुण्यलोकतेति -- सत्यमेतत्। यच्चोक्तं तपःशब्देन परिव्राडप्युक्त इति -- तदसत्। कस्मात्?

परिव्राजकस्यैव निवृत्तभेदप्रत्ययस्य ब्रह्मसंस्थतासंभवात्। स व हि अवशेषित इत्यवोचाम।

कत्वविज्ञानवतोऽग्निहोत्रादिवत्तपोनिवृत्तेश्च। भेदबुध्दिमत व हि तपःकर्तव्यता स्यात्। तेन कर्मच्छिद्रे ब्रह्मसंस्थतासामर्थ्यम्,

अप्रतिषेधश्च प्रत्युक्तः। तथा ज्ञानवानेव निवृत्तकर्मा परिव्राडिति ज्ञानवैयर्थ्यं प्रत्युक्तम्। यत्पुनरुक्तं यववराहादिशब्दवत्परिव्राजके

न रूढो ब्रह्मसंस्थशब्द इति, तत्परिहृतम्; तस्यैव ब्रह्मसंस्थतासंभवान्नान्यस्येति। यत्पुनरुक्तं रूढशब्दाः निमित्तं नोपाददत इति,

तन्न, गृहस्थपक्षपरिव्राजकादिशब्ददर्शनात्। गृहस्थितिपारिव्राज्यतक्षणादिनिमित्तोपादाना अपि, गृहस्थपरिव्राजकावाश्रमिविशेषे,

विशिष्टजातिमति च तक्षेति, रूढा दृश्यन्ते शब्दाः। न यत्र यत्र निमित्तानि तत्र तत्र वर्तन्ते, प्रसिध्दयभावात्। तथा इहापि

ब्रह्मसंस्थशब्दो निवृत्तसर्वकर्मतत्साधनपरिव्राडेकविषयेऽत्याश्रमिणि परमहंसाख्ये वृत्त इह भवितुमर्हति, मुख्यामृतत्वफलश्रवणात्।

अतश्चेदमेवैकं वेदोक्तं पारिव्राज्यम्, न यज्ञोपवीतत्रिदण्डकमण्डल्वादिपरिग्रह इति; 'मुण्डोऽपरिग्रहोऽसङ्गः' इति च। श्रुतेः

'अत्याश्रमिभ्यः परमं पवित्रम्' इत्यादि च श्वेताश्वतरीये; 'निस्तुतिर्निर्नमस्कारः' इत्यादिस्मृतिभ्यश्च; 'तस्मात्कर्म न कुर्वन्ति

यतयः पारदर्शिनः। तस्मादलिङ्गो धर्मज्ञोऽव्यक्तिलिङ्गः' इत्यादिस्मृतिभ्यश्च॥ यत्तु सांख्यैः कर्मत्यागोऽभ्युपगम्यते,

क्रियाकारकफलभेदबुध्देः सत्यत्वाभ्युपगमात्, तन्मृषा। यच्च बौध्दैः शून्यताभ्युपगमात् अकर्तृत्वमभ्युपगम्यते, तदप्यसत्,

तदभ्युपगन्तुः सत्त्वाभ्युपगमात्। यच्च अज्ञैरलसतया अकर्तृत्वाभ्युपगमः, सोऽप्यसत्, कारकबुध्देरनिवर्तितत्वात्प्रमाणेन। तस्मात्

वेदान्तप्रमाणजनितैकत्वप्रत्ययवत व कर्मनिवृत्तिलक्षणं पारिव्राज्यं ब्रह्मसंस्थत्वं चेति सिध्दम्। तेन गृहस्थस्यैकत्वविज्ञाने सति

पारिव्राज्यमर्थसिध्दम्॥ ननु अग्न्युत्सादनदोषभाक्स्यात् परिव्रजन् -- 'वीरहा वा ष देवानां योऽग्निमुद्वासयते' इति श्रुतेः, न,

दैवोत्सादितत्वात्, उत्सन्न व हि स कत्वदर्शने जाते -- 'अपागादग्नेरग्नित्वम्' इति श्रुतेः। अतो न दोषभाक् गृहस्थः

परिव्रजन्निति॥ यत्संस्थः अमृतत्वमेति, तन्निरूपणार्थमाह --

उद्गृह्णाति तन्निधनं वर्षति हास्मै वर्षयति ह य तदेवं विद्वान्वृष्टौ पञ्चविधँ सामोपास्ते ॥ 2 ॥ इति तृतीयः खण्डः ॥ 3 ॥

(2) -- प्रजापतिः विराट् कश्यपो वा, लोकान् उद्दिश्य तेषु सारजिघृक्षया अभ्यतपत् अभितापं कृतवान् ध्यानं तपः

कृतवानित्यर्थः; तेभ्यः अभितप्तेभ्यः सारभूता त्रयी विद्या संप्रास्रवत् प्रजापतेर्मनसि प्रत्यभादित्यर्थः। तामभ्यतपत् -- पूर्ववत्।

तस्या अभितप्तायाः तान्यक्षराणि संप्रास्रवन्त भूर्भुवः स्वरिति व्याहृतयः॥

सर्वास्वप्सु पञ्चविधँ सामोपासीत मेघो यत्संप्लवते स हिङ्कारो यद्वर्षति स प्रस्तावो याः प्राच्यः स्यन्दन्ते स उद्गीथो याः प्रतीच्यः स प्रतिहारः समुद्रो निधनम्

॥ 1 ॥

(3) -- तानि अक्षराणि अभ्यतपत्, तेभ्यः अभितप्तेभ्यः ॐकारः संप्रास्रवत्। तत् ब्रह्म कीदृशमिति, आह -- तद्यथा शङ्कुना

पर्णनालेन सर्वाणि पर्णानि पत्रावयवजातानि संतृण्णानि निविध्दानि व्याप्तानीत्यर्थः। वम् ओंकारेण ब्रह्मणा परमात्मनः

प्रतीकभूतेन सर्वा वाक् शब्दजातं संतृण्णा -- 'अकारो वै सर्वा वाक्' इत्यादिश्रुतेः। परमात्मविकारश्च नामधेयमात्रम् इत्यतः

ओंकार वेदँ सर्वमिति। द्विरभ्यासः आदरार्थः। लोकादिनिष्पादनकथनम् ओंकारस्तुत्यर्थमिति॥ इति त्रयोंविशखण्डभाष्यम्॥

न हाप्सु प्रैत्यप्सुमान्भवति य तदेवं विद्वान्सर्वास्वप्सु पञ्चविधँ सामोपास्ते ॥ 2 ॥ इति चतुर्थः खण्डः ॥ 4 ॥

अध्याय 3

अथ यञ्चतुर्थममृतं तन्मरुत उपजीवन्ति सोमेन मुखेन न वै देवा अ चन्ति न पिबन्त्येतदेवामृतं दृष्ट्वा तृप्यन्ति ॥ 1 ॥

(1) -- मनोमय ईश्वर उक्तः आकाशात्मेति च ब्रह्मणो गुणैकदेशत्वेन। अथेदानीं मनआकाशयोः समस्तब्रह्मदृष्टिविधानार्थ आरम्भः मनो ब्रह्मेत्यादि। मनः

मनुतेऽनेनेत्यन्तःकरणं तद्ब्रह्म परमित्युपासीतेति तदात्मविषयं दर्शनम् अध्यात्मम्। अथ अधिदैवतं देवताविषयमिदं वक्ष्यामः। आकाशो ब्रह्मेत्युपासीत;

वमुभयमध्यात्ममधिदैवतं च उभयं ब्रह्मदृष्टिविषयम् आदिष्टम् उपदिष्टं भवति; आकाशमनसोः सूक्ष्मत्वात् मनसोपलभ्यत्वाच्च ब्रह्मणः, योग्यं मनो ब्रह्मदृष्टेः,

आकाशश्च, सर्वगतत्वात्सूक्ष्मत्वादुपाधिहीनत्वाच्च॥

त तदेव रूपमभिसंविशन्त्येतस्माद्रूपादुद्यन्ति ॥ 2 ॥

(2) -- तदेतत् मनआख्यं चतुष्पाद्ब्रह्म, चत्वारः पादा अस्येति। कथं चतुष्पात्त्वं मनसो ब्रह्मण इति, आह -- वाक्प्राणश्चक्षुःश्रोत्रमित्येते पादाः इत्यध्यात्मम्।

अथाधिदैवतम् आकाशस्य ब्रह्मणोऽग्निर्वायुरादित्यो दिश इत्येते। वमुभयमेव चतुष्पाद्ब्रह्म आदिष्टं भवति अध्यात्मं चैवाधिदैवतं च। तत्र वागेव मनसो

ब्रह्मणश्चतुर्थः पाद इतरपादत्रयापेक्षा -- वाचा हि पादेनेव गवादि वक्तव्यविषयं प्रति तिष्ठति; अतो मनसः पाद इव वाक्। तथा प्राणो घ्राणः पादः; तेनापि

गन्धविषयं प्रति च क्रामति। तथा चक्षुः पादः श्रोत्रं पाद इत्येवमध्यात्मं चतुष्पात्त्वं मनसो ब्रह्मणः। अथाधिदैवतम् अग्निवाय्वादित्यदिशः आकाशस्य ब्रह्मण उदर

इव गोः पादा इव लग्ना उपलभ्यन्ते; तेन तस्य आकाशस्य अग्न्यादयः पादा उच्यन्ते। वमुभयमध्यात्मं चैवाधिदैवतं च चतुष्पादादिष्टं भवति॥

स य तदेवममृतं वेद मरुतामेवैको भूत्वा सोमेनैव मुखेनैतदेवामृतं दृष्ट्वा तृप्यति स तदेव रूपमभिसंविशत्येतस्माद्रूपादुदेति ॥

3 ॥

(3) -- तत्र वागेव मनसो ब्रह्मणश्चतुर्थः पादः। सोऽग्निना अधिदैवतेन ज्योतिषा भाति च दीप्यते तपति च संतापं च औष्ण्यं करोति। अथवा

तैलघृताद्याग्नेयाशनेन इध्दा वाग्भाति च तपति च वदनायोत्साहवती स्यादित्यर्थः। विद्वत्फलम्, भाति च तपति च कर्ीत्या यशसा ब्रह्मवर्चसेन, य वं यथोक्तं

वेद॥

स यावदादित्यः प चादुदेता पुरस्तादस्तमेता द्विस्तावदुत्तरत उदेता दक्षिणतोऽस्तमेता मरुतामेव तावदाधिपत्यँ स्वाराज्यं पर्येता

॥ 4 ॥ इति नवमः खण्डः ॥ 9 ॥

(4) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

त तदेव रूपमभिसंविशन्त्येतस्माद्रूपादुद्यन्ति ॥ 2 ॥

(5) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

स य तदेवममृतं वेद रुद्राणामेवैको भूत्वेन्द्रेणैव मुखेनैतदेवामृतं दृष्ट्वा तृप्यति स तदेव रूपमभिसंविशत्येतस्माद्रपादुदेति ॥ 3

॥

(6) -- तथा प्राण व ब्रह्मणश्चतुर्थः पादः। स वायुना गन्धाय भाति च तपति च। तथा चक्षुः आदित्येन रूपग्रहणाय, श्रोत्रं दिग्भिः शब्दग्रहणाय। विद्याफलं

समानं सर्वत्र ब्रह्मसंपत्तिरदृष्टं फलं य वं वेद। द्विरुक्तिर्दर्शनसमाप्त्यर्था॥ इति अष्टादशखण्डभाष्यम्॥

स यावदादित्यः पुरस्तादुदेता प चादस्तमेता द्विस्तावद्दक्षिणत उदेतोत्तरतोऽस्तमेता रुद्राणामेव तावदाधिपत्यँ स्वाराज्यं पर्येता

॥ 4 ॥ इति सप्तमः खण्डः ॥ 7 ॥

(1) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

अथ यत्तृतीयममृतं तदादित्या उपजीवन्ति वरुणेन मुखेन न वै देवा अ नन्ति न पिबन्त्येतदेवामृतं दृष्ट्वा तृप्यन्ति ॥ 1 ॥

(2) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

त तदेव रूपमभिसंविशन्त्येतस्माद्रूपादुद्यन्ति ॥ 2 ॥

(3) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

स य तदेवममृतं वेदादित्यानामेवैको भूत्वा वरुणेनैव मुखेनैतदेवामृतं दृष्टवा तृप्यति स तदेव रूपमभिसंविशत्येतस्माद्रूपादुदेति

॥ 3 ॥

(4) -- तथा पश्चात् उत्तरतः ऊर्ध्वमुदेता विपर्ययेण अस्तमेता। पूर्वस्मात्पूर्वस्माद्विगुणोत्तरोत्तरेण कालेनेत्यपौराणं दर्शनम्। सवितुः

चतुर्दिशमिन्द्रयमवरुणसोमपुरीषु उदयास्तमयकालस्य तुल्यत्वं हि पौराणिकैरुक्तम्, मानसोत्तरस्य मूर्धनि मेरोः प्रदक्षिणावृत्तेस्तुल्यत्वादिति। अत्रोक्तः परिहारः

आचार्यैः। अमरावत्यादीनां पुरीणां द्विगुणोत्तरोत्तरेण कालेनोद्वासः स्यात्। उदयश्च नाम सवितुः तन्निवासिनां प्राणिनां चक्षुर्गोचरापत्तिः, तदत्ययश्च अस्तमनम्;

न परमार्थत उदयास्तमने स्तः। तन्निवासिनां च प्राणिनामभावे तान्प्रति तेनैव मार्गेण गच्छन्नपि नैवोदेता नास्तमेतेति, चक्षुर्गोचरापत्तेस्तदत्ययस्य च अभावात्।

तथा अमरावत्याः सकाशाद्विगुणं कालं संयमनी पुरी वसति, अतस्तन्निवासिनः प्राणिनः प्रति दक्षिणत इव उदेति उत्तरतोऽस्तमेति इत्युच्यतेऽस्मद्बुध्दिं च

अपेक्ष्य। तथोत्तरास्वपि पुरीषु योजना। सर्वेषां च मेरुरुत्तरतो भवति। यदा अमरावत्यां मध्याह्नगतः सविता, तदा संयमन्यामुद्यन्दृश्यते; तत्र मध्याह्नगतो

वारुण्यामुद्यन्दृश्यते; तथोत्तरस्याम्, प्रदक्षिणावृत्तेस्तुल्यत्वात्। इलावृतवासिनां सर्वतः पर्वतप्राकारनिवारितादित्यरश्मीनां सविता ऊर्ध्व इव उदेता अर्वागस्तमेता

दृश्यते, पर्वतोर्ध्वच्छिद्रप्रवेशात्सवितृप्रकाशस्य। तथा

गाद्यमृतोपजीविनाममृतानां च द्विगुणोत्तरोत्तरवीर्यवत्त्वमनुमीयते भोगकालद्वैगुण्यलिङ्गेन। उद्यमनसंवेशनादि देवानां रुद्रादीनां

विदुषश्च समानम्॥ इति अष्टमखण्डभाष्यम्॥

स यावदादित्यो दक्षिणत उदेतोत्तरतोऽस्तमेता द्विस्तावत्प चादुदेता पुरस्तादस्तमेतादित्यानामेव तावदाधिपत्यँ स्वाराज्यं पर्येता ॥ 4 ॥ इत्यष्टमः खण्डः ॥

8 ॥

1क्ष्दद्यध्ददृड्डद्वड़द्यत्दृद : 1पुनस्तस्यैव त्रिपादमृतस्य ब्रह्मणोऽनन्तगुणवतोऽनन्तशक्तेरनेकभेदोपास्यस्य

विशिष्टगुणशक्तिमत्त्वेनोपासनं विधित्सन् आह -- (1) -- सर्वं समस्तम्, खल्विति वाक्यालंकारार्थो निपातः। इदं जगत्

नामरूपविकृतं प्रत्यक्षादिविषयं ब्रह्म कारणम्; वृध्दतमत्वात् ब्रह्म। कथं सर्वस्य ब्रह्मत्वमित्यत आह -- तज्जलानिति;

तस्माद्ब्रह्मणो जातं तेजोबन्नादिक्रमेण सर्वम्; अतः तज्जम्; तथा तेनैव जननक्रमेण प्रतिलोमतया तस्मिन्नेव ब्रह्मणि लीयते

तदात्मतया श्लिष्यत इति तल्लम्; तथा तस्मिन्नेव स्थितिकाले, अनिति प्राणिति चेष्टत इति। वं ब्रह्मात्मतया त्रिषु

कालेष्वविशिष्टम्, तद्व्यतिरेकेणाग्रहणात्। अतः तदेवेदं जगत्। यथा च इदं तदेवैकमद्वितीयं तथा षष्ठे विस्तरेण वक्ष्यामः।

यस्माच्च सर्वमिदं ब्रह्म, अतः शान्तः रागद्वेषादिदोषरहितः संयतः सन्, यत् तत्सर्वं ब्रह्म तत् वक्ष्यमाणैर्गुणैरुपासीत।

कथमुपासीत? क्रतुं कुर्वीत -- क्रतुः निश्चयोऽध्यवसायः वमेव नान्यथेत्यविचलः प्रत्ययः, तं क्रतुं कुर्वीत उपासीत इत्यनेन

व्यवहितेन संबन्धः। किं पुनः क्रतुकरणेन कर्तव्यं प्रयोजनम्? कथं वा क्रतुः कर्तव्यः? क्रतुकरणं च अभिप्रेतार्थसिध्दिसाधनं

कथम्? इत्यस्यार्थस्य प्रतिपादनार्थम् अथेत्यादिग्रन्थः। अथ खल्विति हेत्वर्थः। यस्मात्क्रतुमयः क्रतुप्रायोऽध्यवसायात्मकः पुरुषः

जीवः; यथाक्रतुः यादृशः क्रतुः अस्य सोऽयं यथाक्रतुः यथाध्यवसायः यादृङिनश्चयः अस्मिल्लाँके जीवन् इह पुरुषो भळति,

तथा इतः अस्माद्देहात् प्रेत्य मृत्वा भवति; क्रत्वनुरूपफलात्मको भवतीत्यर्थः। वं हि तच्छास्त्रतो दृष्टम् -- 'यं यं वापि स्मरन्भावं

त्यजत्यन्ते कलेबरम्' इत्यादि। यत वं व्यवस्था शास्त्रदृष्टा, अतः सः वं जानन् क्रतुं कुर्वीत; यादृशं क्रतुं वक्ष्यामः तम्। यत वं

शास्त्रप्रामाण्यादुपपद्यते क्रत्वनुरूपं फलम्, अतः स कर्तव्यः क्रतुः॥

तद्वयक्षरत्तदादित्यभितोऽश्रयत्तद्वा तद्यदेतदादित्यस्य मध्ये क्षोभत इव ॥ 3 ॥

(2) -- कथम्? मनोमयः मनःप्रायः; मनुतेऽनेनेति मनः तत् स्ववृत्त्या विषयेषु प्रवृत्तं भवति, तेन मनसा तन्मयः; तथा प्रवृत्त इव

तत्प्रायो निवृत्त इव च। अत व प्राणशरीरः प्राणो लिङ्गात्मा विज्ञानक्रियाशक्तिद्वयसंमूर्छितः, 'यो वै प्राणः सा प्रज्ञा या वा प्रज्ञा

स प्राणः' इति श्रुतेः। सः शरीरं यस्य, स प्राणशरीरः, 'मनोमयः प्राणशरीरनेता' इति च श्रुत्यन्तरात्। भारूपः भा दीप्तिः

चैतन्यलक्षणं रूपं यस्य सः भारूपः। सत्यसंकल्पः सत्या अवितथाः संकल्पाः यस्य, सोऽयं सत्यसंकल्पः; न यथा संसारिण

इवानैकान्तिकफलः संकल्प ईश्वरस्येत्यर्थः। संसारिणः इवानैकान्तिकफलः संकल्प ईश्वरस्यैत्यर्थः। संसारिणः अनृतेन

मिथ्याफलत्वहेतुना प्रत्यूढत्वात् संकल्पस्य मिथ्याफलत्वं वक्ष्यति -- 'अनृतेन हि प्रत्यूढाः' इति। आकाशात्मा आकाश इव

आत्मा स्वरूपं यस्य सः आकाशात्मा। सर्वगतत्वं सूक्ष्मत्वं रूपादिहीनत्वं च आकाशतुल्यता ईश्वरस्य। सर्वकर्मा सर्वं विश्वं

तेनेश्वरेण क्रियत इति जगत्सर्वं कर्म यस्य स सर्वकर्मा, 'स हि सर्वस्य कर्ता' इति श्रुतेः। सर्वकामः सर्वे कामा दोषरहिता

अस्येति सर्वकामः, 'धर्माविरुध्दो भूतेषु कामोऽस्मि' इति स्मृतेः। ननु कामोऽस्मीति वचनात् इह बहुब्रीहिर्न संभवति सर्वकाम

इति। न, कामस्य कर्तव्यत्वात् शब्दादिवत्पारार्थ्यप्रसङ्गाच्च देवस्य। तस्मात् यथेह सर्वकाम इति बहुव्रीहिः, तथा कामोऽस्मीति

स्मृत्यर्थो वाच्यः। सर्वगन्धः सर्वे गन्धाः सुखकरा अस्य सोऽयं सर्वगन्धः, 'पुण्यो गन्धः पृथिव्याम्' इति स्मृतेः। तथा रसा अपि

विज्ञेयाः; अपुण्यगन्धरसग्रहणस्य पाप्मसंबन्धनिमित्तत्वश्रवणात्, 'तस्मात्तेनोभयं जिघ्रति सुरभि च दुर्गन्धि च। पाप्मना ह्येष

विध्दः' इति श्रुतेः। न च पाप्मसंसर्ग ईश्वरस्य, अविद्यादिदोषस्यानुपपत्तेः। सर्वमिदं जगत् अभ्यात्तः अभिव्याप्तः।

अततेर्व्याप्त्यर्थस्य कर्तरि निष्ठा। तथा अवाकी -- उच्यते अनयेति वाक् वागेव वाकः, यद्वा वचेर्घञन्तस्य करणे वाकः, स यस्य

विद्यते स वाकी, न वाकी अवाकी। वाक्प्रतिषेधश्च अत्र उपलक्षणार्थः। गन्धरसादिश्रवणात् ईश्वरस्य प्राप्तानि घ्राणादीनि

करणानि गन्धादिग्रहणाय; अतः वाक्प्रतिषेधेन प्रतिषिध्यन्ते तानि; 'अपाणिपादो जवनो ग्रहीता पश्यत्यचक्षुः स श्रृणोत्यकर्णः'

इत्यादिमन्त्रवर्णात्। अनादरः असंभ्रमः; अप्राप्तप्राप्तौ हि संभ्रमः स्यादनाप्तकामस्य। न तु आप्तकामत्वात् नित्यतृप्तस्येश्वरस्य

संभ्रमोऽस्ति क्वचित्॥

ते वा ते रसानाँ रसा वेदा हि रसास्तेषामेते रसास्तानि वा तान्यमृतानाममृतानि वेदा ह्यमृतास्तेषामेतान्यमृतानि ॥ 4 ॥ इति पञ्चमः खण्डः ॥ 5 ॥

(3) -- एषः यथोक्तगुणः मे मम आत्मा अन्तर्हृदये हृदयपुण्डरीकस्यान्तः मध्ये अणीयान् अणुतरः, व्रीहेर्वा यवाद्वा इत्यादि

अत्यन्तसूक्ष्मत्वप्रदर्शनार्थम्। श्यामाकाद्वा श्यामाकतण्डुलाद्वा इति परिच्छिन्नपरिमाणात् अणीयानित्युक्तेऽणुपरिमाणत्वं

प्राप्तमाशङ्कय, अतः तत्प्रतिषेधायारभते -- ष म आत्मान्तर्हृदये ज्यायान्पृथिव्या इत्यादिना। ज्यायःपरिमाणाच्च ज्यायस्त्वं

दर्शयन् अनन्तपरिमाणत्वं दर्शयति -- मनोमय इत्यादिना ज्यायानेभ्यो लोकेभ्य इत्यन्तेन॥

तद्यत्प्रथमममृतं तद्वसव उपजीवन्त्यग्निना मुखेन न वै देवा अ नन्ति न पिबन्त्येतदेवामृतं दृष्ट्वा तृप्यन्ति ॥ 1 ॥

(4) -- यथोक्तगुणलक्षणः ईश्वरः ध्ययेः, न तु तद्गुणविशिष्ट व -- यथा राजपुरुषमानयं चित्रगुं वा इत्युक्ते न

विशेषणस्याप्यानये व्याप्रियते, तद्वदिहापि प्राप्तम; अतस्तन्निवृत्त्यर्थं सर्वकर्मेत्यादि पुनर्वचनम्। तस्मात् मनोमयत्वादिगुणविशिष्ट

वेश्वरो ध्येयः। अत व षष्ठसप्तमयोरिव 'तत्त्वमसि' 'आत्मैवेदं सर्वम्' इति नेह स्वाराज्येऽभिषिञ्चति, ष म आत्मा

तद्ब्रह्मैतमितः प्रेत्याभिसंभवितास्मि इति लिङ्गात्; न तु आत्मशब्देन प्रत्यगात्मैव उच्यते, ममेति षष्ठयाः

संबन्धार्थप्रत्यायकत्वात्, तमभिसंभवितास्मीति च कर्मकर्तृत्वनिर्देशात्। ननु षष्ठेऽपि 'अथ संपत्स्ये' इति सत्संपत्तेः

कालान्तरितत्वं दर्शयति। न, आरब्धसंस्कारशेषस्थित्यर्थपरत्वात्; न कालान्तरितार्थता, अन्यथा तत्त्वमसीत्येतस्यार्थस्य

बाधप्रसङ्गात्। यद्यपि आत्मशब्दस्य प्रत्यगर्थत्वं सर्वं खल्विदं ब्रह्मेति च प्रकृतम् ष म आत्मान्तर्हृदय तद्ब्रह्मेत्युच्यते, तथापि

अन्तर्धानमीषदपरित्यज्यैव तमात्मानं इतः अस्माच्छरीरात् प्रेत्य अभिसंभवितास्मीत्युक्तम्। यथाक्रतुरूपस्य आत्मनः

प्रतिपत्तास्मीति यस्यैवंविदः स्यात् भवेत् अध्दा सत्यम् वं स्यामहं प्रेत्य, वं न स्यामिति न च विचिकित्सा अस्ति इत्येतस्मिन्नर्थे

क्रतुफलसंबन्धे, स तथैवेश्वरभावं प्रतिपद्यते विद्वान्, इत्येतदाह स्म उक्तवान्किल शाण्डिल्यो नाम

षिः। द्विरभ्यासः आदरार्थः॥ इति चतुर्दशखण्डभाष्यम्॥

त तदेव रूपमभिसंविशन्त्येतस्माद्रूपादुद्यन्ति ॥ 2 ॥

(1) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

स य तदेवममृतं वेद वसूनामेवैको भूत्वाग्निनैव मुखेनैतदेवामृतं दृष्टवा तृप्यति स तदेव रूपमभिसंविशत्येतस्माद्रूपादुदेति ॥ 3

॥

(2) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

स यावदादित्यः पुरस्तादुदेता प चादस्तमेता वसूनामेव तावदाधिपत्यँ स्वाराज्यं पर्येता ॥ 4 ॥ इति षष्ठः खण्डः ॥ 6 ॥

(3) -- अथ येऽस्योदञ्चो रश्मय इत्यादि समानम्। अथर्वाङ्गिरसः अथर्वणा अङ्गिरसा च दृष्टा मन्त्रा अथर्वाङ्गिरसः, कर्मणि प्रयुक्ता मधुकृतः।

इतिहासपुराणं पुष्पम्। तयोश्चेतिहासपुराणयोरश्वमेधे पारिप्लवासु रात्रिषु कर्माङ्गत्वेन विनियोगः सिध्दः। मधु तदादित्यस्य परं कृष्णं रूपम् अतिशयेन

कृष्णमित्यर्थः॥ इति चतुर्थखण्डभाष्यम्॥

1क्ष्दद्यध्ददृड्डद्वड़द्यत्दृद: 1यत वमतिशयफलैषा ब्रह्मविद्या, अतः सा प्रकारान्तरेणापि वक्तव्येति 'गायत्री वा' इत्याद्यारभ्यते। गायत्रीद्वारेण च उच्यते ब्रह्म,

सर्वविशेषरहितस्य 'नेति नेति' इत्यादिविशेषप्रतिषेधगम्यस्य दुर्बोधत्वात्। सत्स्वनेकेषु च्छन्दःसुगायत्र्या व ब्रह्मज्ञानद्वारतयोपादानं प्राधान्यात्। सोमाहरणात्

इतरच्छन्दोक्षराहरणेन इतरच्छन्दोव्याप्त्या च सर्वसवनव्यापकत्वाच्च यज्ञे प्राधान्यं गायत्र्याः। गायत्रीसारत्वाच्च ब्राह्मणस्य मातरमिव, हित्वा गुरुतरां गायत्रीं

ततोऽन्यद्गुरुतरं न प्रतिपद्यते यथोक्तं ब्रह्मापीति, तस्यामत्यन्तगौरवस्य प्रसिध्दत्वात्। अतो गायत्रीमुखेनैव ब्रह्मोच्यते -- (1) -- गायत्री वा इत्यवधारणार्थो वै-

शब्दः। इदं सर्वं भूतं प्राणिजातं यत्ंकिच स्थावरं जङ्गमं वा तत्सर्वं गायत्र्येव। तस्याश्छन्दोमात्रायाः सर्वभूतत्वमनुपपन्नमिति गायत्रीकारणं वाचं

शब्दरूपामापादयति गायत्रीं वाग्वै गायत्रीति। वाग्वा इदं सर्वं भूतम्। यस्मात् वाक् शब्दरूपा सती सर्वं भूतं गायति शब्दयति -- असौ गौः असावश्व इति च,

त्रायते च रक्षति -- अमुष्मान्मा भैषीः किं ते भयमुत्थितम् इत्यादिना सर्वतो भयान्निवर्त्यमानः वाचा त्रातः स्यात्। यत् वाक् भूतं गायति च त्रायते च, गायत्र्येव

तत् गायति च त्रायते च, वाचः अनन्यत्वाद्गायत्र्याः। गानान्त्राणाच्च गायत्र्या गायत्रीत्वम्॥

अथ यद्द्वितीयममृतं तद्रुद्रा उपजीवन्तीन्द्रेण मुखेन न वै देवा अ नन्तिन पिबन्त्येतदेवामृतं दृष्टवा तृप्यन्ति ॥ 1 ॥

(2) -- या वै सा वंलक्षणा सर्वभूतरूपा गायत्री, इयं वाव सा येयं पृथिवी। कथं पुनरियं पृथिवी गायत्रीति, उच्यते -- सर्वभूतसंबन्धात्। कथं सर्वभूतसंबन्धः,

अस्यां पृथिव्यां हि यस्मात् सर्वं स्थावरं जङ्गमं च भूतं प्रतिष्ठितम्, तामेव पृथिवीं नातिशीयते नातिवर्तत इत्येतत्। यथा गानत्राणाभ्यां भूतसंबन्धो गायत्र्याः, वं

भूतप्रतिष्ठानाद्भूतसंबध्दा पृथिवी; अतो गायत्री पृथिवी॥

ते वा तेऽथर्वाङ्गिरस तदितिहासपुराणमभ्यतपँस्तस्याभितप्तस्य यशस्तेज इन्द्रियं वीर्यमन्नाद्यँ रसोऽजायत ॥ 2 ॥

(3) -- या वै सा पृथिवी गायत्री इयं वाव सा इदमेव। तत्किम्? यदिदमस्मिन्पुरुषे कार्यकरणसंघाते जीवति शरीरम्, पार्थित्वाच्छरीरस्य। कथं शरीरस्य

गायत्रीत्वमिति, उच्यते -- अस्मिन्हि इमे प्राणाः भूतशब्दवाच्याः प्रतिष्ठिताः, अतः पृथिवीवद्भूतशब्दवाच्यप्राणप्रतिष्ठानात् शरीरं गायत्री, तदेव यस्माच्छरीरं

नातिशीयन्ते प्राणाः॥

तद्वयक्षरत्तदादित्यमभितोऽश्रयत्तद्वा तद्यदेतदादित्यस्य परं कृष्णँ रूपम् ॥ 3 ॥ इति चतुर्थः खण्डः ॥ 4 ॥

(4) -- यद्वै तत्पुरुषे शरीरं गायत्री इदं वाव तत्। यदिदमस्मिन्नन्तः मध्ये पुरुषे हृदयं पुण्डरीकाख्यम् तद्गायत्री। कथमिति, आह -- अस्मिन्हि इमे प्राणाः

प्रतिष्ठिताः, अतः शरीरवत् गायत्री हृदयम्। तदेव च नातिशीयन्ते प्राणाः। 'प्राणो ह पिता। प्राणो माता' 'अहिंसन्सर्वभूतानि' इति श्रुतेः भूतशब्दवाच्याः

प्राणाः॥

(5) -- सैषा चतुष्पदा षडक्षरपदा छन्दोरूपा सती भवति गायत्री षड्विधा -- वाग्भूतपृथिवीशरीरहृदयप्राणरूपा सती षड्विधा भवति।

वाक्प्राणयोरन्यार्थनिर्दिष्टयोरपि गायत्रीप्रकारत्वम्, अन्यथा षड्विधसंख्यापूरणानुपपत्तेः। तत् तस्मिन्नर्थे तत् गायत्र्याख्यं ब्रह्म गायत्र्यनुगतं गायत्रीमुखेनोक्तम्

चा अपि मन्त्रेणाभ्यूनक्तं प्रकाशितम्॥

अथ येऽस्योर्ध्वा रश्मयस्ता वास्योर्ध्वा मधुनाडयो गुह्या वादेशा मधुकृतो ब्रह्मैव पुष्पं ता अमृता आपः ॥ 1 ॥

(6) -- तावान् अस्य गायत्र्याख्यस्य ब्रह्मणः समस्तस्य महिमा विभूतिविस्तारः, यावांश्चतुष्पात्षड्विधश्च ब्रह्मणो विकारः पादो

गायत्रीति व्याख्यातः। अतः तस्माद्विकारलक्षणाद्गायत्र्याख्याद्वाचारम्भणमात्रात् ततो ज्यायान् महत्तरश्च

परमार्थसत्यरूपोऽविकारः पूरुषः पुरुषः सर्वपूरणात् पुरि शयनाच्च। तस्य अस्य पादः सर्वा सर्वाणि भूतानि तेजोबन्नादीनि

सस्थावरजङ्गमानि, त्रिपात् त्रयः पादा अस्य सोऽयं त्रिपात्; त्रिपादमृतं पुरुषाख्यं समस्तस्य गायत्र्यात्मनो दिवि द्योतनवति

स्वात्मन्यवस्थितमित्यर्थः इति॥

ते वा ते गुह्या आदेशा तह्ब्रह्माभ्यतपँस्तस्याभितप्तस्य यशस्तेज इन्द्रियं वीर्यमन्नाद्यँ रसोऽजायत ॥ 2 ॥

(7) -- यद्वै तत् त्रिपादमृतं गायत्रीमुखेनोक्तं ब्रह्मेति, इदं वाव तत् इदमेव तत्; योऽयं प्रसिध्दः बहिर्धा बहिः पुरुषादाकाशः

भौतिको यो वै, स बहिर्धा पुरुषादाकाश उक्तः॥

तद्वयक्षरत्तदादित्यमभितोऽश्रयत्तद्वा तद्यदेतदादित्यस्य कृष्णँ रूपम् ॥ 3 ॥ इति तृतीयः खण्डः ॥ 3 ॥

(8) -- अयं वाव सः, योऽयमन्तः पुरुषे शरीरे आकाशः। यो वै सोऽन्तः पुरुष आकाशः॥

अथ येऽस्योदञ्चो रश्मयस्ता वास्योदीच्यो मधुनाडयोऽथर्वाङ्गिरस व मधुकृत इतिहासपुराणं पुष्पं ता अमृता आपः ॥ 1 ॥

(9) -- अयं वाव सः, योऽमन्तर्हृदये हृदयपुण्डरीके आकाशः। कथमेकस्य सत आकाशस्य त्रिधा भेद इति, उच्यते --

बाह्येन्द्रियविषये जागरितस्थाने नभसि दुःखबाहुल्यं दृश्यते। ततोऽन्तःशरीरे स्वप्नस्थानभूते मन्दतरं दुःखं भवति। स्वप्नान्पश्यतो

हृदयस्थे पुनर्नभसि न कंचन कामं कामयते न कंचन स्वप्नं पश्यति। अतः सर्वदुःखनिवृत्तिरूपमाकाशं सुषुप्तस्थानम्। अतो

युक्तमेकस्यापि त्रिधा भेदान्वाख्यानम्। बहिर्धा पुरुषादारभ्य आकाशस्य हृदये संकोचकरणं चेतःसमाधानस्थानस्तुतये -- यथा

'त्रयाणामपि लोकानां कुरुक्षेत्रं विशिष्यते। अर्धस्तु कुरुक्षेत्रमर्धतस्तु पृथूदकम्' इति, तद्वत्। तदेतध्दार्दाकाशाख्यं ब्रह्म पूर्णं

सर्वगतम्, न हृदयमात्रपरिच्छिन्नमिति मन्तव्यम्, यद्यपि हृदयाकाशे चेतः समाधीयते। अप्रवर्तित न कुतश्चित्क्वचित्प्रवर्तितुं

शीलमस्येत्यप्रवर्ति, तदनुच्छित्तिधर्मकम्। यथा अन्यानि भूतानि परिच्छिन्नान्युच्छित्तिधर्मकाणि, न तथा हार्दं नभः।

पूर्णामप्रवर्तिनीमनुच्छेदात्मिकां श्रियं विभूतिं गुणफलं लभते दृष्टम्। य वं यथोक्तं पूर्णाप्रवर्तिगुणं ब्रह्म वेद जानाति इहैव जीवन्

तद्भावं प्रतिपद्यत इत्यर्थः॥ इति द्वादशखण्डभाष्यम्॥

तानि वा तानि यजूँष्येतं यजुर्वेदमभ्यतपँस्तस्याभितप्तस्य यशस्तेज इन्द्रियं वीर्यमन्नाद्यँ रसोऽजायत ॥ 2 ॥

(1) -- अथ ये अस्य दक्षिणा रश्मय इत्यादि समानम्। यजूंष्येव मधुकृतः यजुर्वेदविहिते कर्मणि प्रयुक्तानि, पूर्ववन्मधुकृत इव।

यजुर्वेदविहितं कर्म पुष्पस्थानीयं पुष्पमित्युच्यते। ता व सोमाद्या अमृता आपः॥

तद्वयक्षरत्तदादित्यमभितोऽश्रयत्तद्वा तद्यदेतदादित्यस्य शुक्लँ रूपम् ॥ 3 ॥ इति द्वितीयः खण्डः ॥ 2 ॥

(2) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

अथ येऽस्य प्रत्यञ्चो रश्मयस्ता वास्य प्रतीच्यो मधुनाडयः सामन्येव मधुकृतः सामवेद व पुष्पं ता अमृता आपः ॥ 1 ॥

(3) -- तानि वा तानि यजूंष्येतं यजुर्वेदमभ्यतपन् इत्येवमादि सर्वं समानम्। मधु तदादित्यस्य दृश्यते शुक्लं रूपम्॥ इति

द्वितीयखण्डभाष्यम्॥

तानि वा तानि सामान्येतँ सामवेदमभ्यतपँस्तस्याभितप्तस्य यशस्तेज इन्द्रियं वीर्यमन्नाद्यँ रसोऽजायत ॥ 2 ॥

(1) -- कृत्वैवमुदयास्तमनेन प्राणिनां स्वकर्मफलभोगनिमित्तमनुग्रहम्, तत्कर्मफलभोगक्षये तानि प्राणिजातान्यात्मनि संहृत्य, अथ

ततः तस्मादनन्तरं प्राण्यनुग्रहकालादर्ूध्वः सन् आत्मन्युदेत्य उद्गम्य यान्प्रत्युदेति तेषां प्राणिनामभावात् स्वात्मस्थः नैवोदेता

नास्तमेता कलः अद्वितीयः अनवयवः मध्ये स्वात्मन्येव स्थाता। तत्र कश्चिद्विद्वान्वस्वादिसमानचरणः रोहिताद्यमृतभोगभागी

यथोक्तक्रमेण स्वात्मानं सवितारमात्मत्वेनोपेत्य समाहितः सन् तं मन्त्रं दृष्ट्वा उत्थितः अन्यस्मै पृष्टवते जगाद --

यतस्त्वमागतो ब्रह्मलोकात् किं तत्राप्यहोरात्राभ्यां परिवर्तमानः सविता प्राणिनामायुः क्षपयति यथेहास्माकम्; इत्येवं पृष्टः प्रत्याह

-- तत् तत्र यथा पृष्टे यथोक्ते च अर्थे ष श्लोको भवति तेनोक्तो योगिनेति श्रुतेर्वचनमिदम्॥

स य तमेवं विद्वानादित्यं ब्रह्मेत्युपास्तेऽभ्याशो ह यदेनँ साधवो घोषा आ च गच्छेयुरुप च निम्रेडेरन्निम्रेडेरन् ॥ 4 ॥ इत्येकोनविंशः खण्डः ॥ 19 ॥ इति

छान्दोग्योपनिषदि तृतीयोऽध्यायः ॥ 3 ॥

(2) -- न वै तत्र यतोऽहं ब्रह्मलोकादागतः तस्मिन्न वै तत्र तदस्ति यत्पृच्छसि। न हि तत्र निम्लोच अस्तमगमत्सविता न च

उदियाय उद्गतः कुतश्चित् कदाचन कस्ंमिश्चिदपि काले इति। उदयास्तमयवर्जितः ब्रह्मलोकः इत्यनुपपन्नम् इत्युक्तः

शपथमिव प्रतिपेदे -- हे देवाः साक्षिणो यूयं श्रृणुत, यथा मयोक्तं सत्यं वचः तेन सत्येन अहं ब्रह्मणा ब्रह्मस्वरूपेण मा विराधिषि

मा विरुध्येयम्, अप्राप्तिर्ब्रह्मणो मम मा भूदित्यर्थः॥ सत्यं तेनोक्तमित्याह श्रुतिः --

अथ येऽस्य दक्षिणा रश्मयस्ता वास्य दक्षिणा मधुनाडयो यजूँष्येव मधुकृतो यजुर्वेद व पुष्पं ता अमृता आपः ॥ 1 ॥

(3) -- न ह वा अस्मै यथोक्तब्रह्मविदे न उदेति न निम्लोचति नास्तमेति, किं तु ब्रह्मविदेऽस्मै सकृद्दिवा हैव सदैव अहर्भवति,

स्वयंज्योतिष्ट्वात्; य तां यथोक्तां ब्रह्मोपनिषदं वेदगुह्यं वेद, वं तन्त्रेण वंशादित्रयं प्रत्यमृतसंबन्धं च यच्च अन्यदवोचाम वं

जानातीत्यर्थः। विद्वान् उदयास्तमयकालापरिच्छेद्यं नित्यमजं ब्रह्म भवतीत्यर्थः॥

श्रोत्रमेव ब्रह्मण चतुर्थः पादः स दिगर्भिज्योतिषा भाति च तपति च भाति च तपति च कर्ीत्या यशसा ब्रह्मवर्चसेन य वं वेद य वं वेद ॥ 6 ॥ इत्यष्टादशः

खण्डः ॥ 18 ॥

(4) -- तध्दैतत् मधुज्ञानं ब्रह्मा हिरण्यगर्भः विराजे प्रजापतये उवाच; सोऽपि मनवे; मनुरिक्ष्वाक्वाद्याभ्यः प्रजाभ्यः प्रोवाचेति

विद्यां स्तौति -- ब्रह्मादिविशिष्टक्रमागतेति। किं च, तध्दैतत् मधुज्ञानम् उद्दालकाय आरुणये पिता ब्रह्मविज्ञानं ज्येष्ठाय पुत्राय

प्रोवाच॥

आदित्यो ब्रह्मेत्यादेशस्तस्योपव्याख्यानमसदेवेदमग्र आसीत् ॥ तत्सदासीत्तत्समभवत्तदाण्डं निरवर्तत तत्संवत्सरस्य मात्रामशयत तन्निरभिद्यत ते आण्डकपाले

रजतं च सुवर्णं चाभवताम् ॥ 1 ॥

(5) -- इदं वाव तद्यथोक्तम् अन्योऽपि ज्येष्ठाय पुत्राय सर्वप्रियार्हाय ब्रह्म प्रब्रूयात्। प्रणाय्याय वा योग्याय अन्तेवासिने

शिष्याय॥

तद्यद्रजतँ सेयं पृथिवी यत्सुवर्णं सा द्यैर्यज्जरायु ते पर्वता यदुल्बं समेघो नीहारो या धमनयस्ता नद्यो यद्वास्तेयमुदकं स समुद्रः ॥ 2 ॥

(6) -- नान्यस्मै कस्मैचन प्रब्रूयात्। तीर्थद्वयमनुज्ञातमनेकेषां प्राप्तानां तीर्थानामाचार्यादीनाम्। कस्मात्पुनस्तीर्थसंकोचनं विद्यायाः

कृतमिति, आह -- यद्यपि अस्मै आचार्याय इमां कश्चित्पृथिवीम् अद्भिः परिगृहीतां समुद्रपरिवेष्टितां समस्तामपि दद्यात्, अस्या

विद्याया निष्कयार्थम्, आचार्याय धनस्य पूर्णां संपन्नां भोगोपकरणैः; नासावस्य निष्क्रयः, यस्मात् ततोऽपि दानात् तदेव

यन्मधुविद्यादानं भूयः बहुतरफलमित्यर्थः। द्विरभ्यासः आदरार्थः॥ इति कादशखण्डभाष्यम्॥

अथ यत्तदजायत सोऽसावादित्यस्तं जायमानं घोषा उलूलवोऽनूदतिष्ठन्सर्वाणि च भूतानि सर्वे च कामास्तस्मात्तस्योदयं प्रति प्रत्यायनं प्रति घोषा

उलूलवोऽनूत्तिष्ठन्ति सर्वाणि च भूतानि सर्वे च कामाः ॥ 3 ॥

1क्ष्दद्यध्ददृड्डद्वड़द्यत्दृद: 1 आदित्यो ब्रह्मणः पाद उक्त इति तस्मिन्सकलब्रह्मदृष्टयर्थमिदमारभ्यते -- (1) -- आदित्यो

ब्रह्मेत्यादेशः उपदेशः; तस्योपव्याख्यानं क्रियते स्तुत्यर्थम्। असत् अव्याकृतनामरूपम् इदं जगत् अशेषमग्रे प्रागवस्थायामुत्पत्तेः

आसीत्, न त्वसदेव; 'कथमसतः सज्जायेत' इति असत्कार्यत्वस्य प्रतिषेधात्। ननु इहासदेवेति विधानाद्विकल्पः स्यात्। न,

क्रियास्विव वस्तुनि विकल्पानुपपत्तेः। कथं तर्हि इदमसदेवेति? नन्ववोचाम अव्याकृतनामरूपत्वादसदिवासदिति।

नन्वेवशब्दोऽवधारणार्थः; सत्यमेवम्, न तु सत्त्वाभावमवधारयति; किं तर्हि, व्याकृतनामरूपाभावमवधारयति;

नामरूपव्याकृतविषये सच्छब्दप्रयोगो दृष्टः। तच्च नामरूपव्याकरणमादित्यायत्तं प्रायशो जगतः। तदभावे हि अन्धं तम इव इदं

न प्रज्ञायेत किंचन इत्यतः तत्स्तुतिपरे वाक्ये सदपीदं प्रागुत्पत्तेर्जगदसदेवेत्यादित्यं स्तौति ब्रह्मदृष्टयर्हत्वाय; आदित्यनिमित्तो

हि लोके सदिति व्यवहारः -- यथा असदेवेदं राज्ञः कुलं सर्वगुणसंपन्ने पूर्णवर्मणि राजन्यसतीति तद्वत्। न च सत्त्वमसत्त्वं वा

इह जगतः प्रतिपिपादयिषितम्, आदित्यो ब्रह्मेत्यादेशपरत्वात्। उपसंहरिष्यत्यन्ते आदित्यं ब्रह्मेत्युपास्त इति। तत्सदासीत् तत्

असच्छब्दवाच्यं प्रागुत्पत्तेः स्तिमितम् अनिस्पन्दमसदिव सत्कार्याभिमुखम् ईषदुपजातप्रवृत्ति सदासीत्; ततो लब्धपरिस्पन्दं

तत्समभवत् अल्पतरनामरूपव्याकरणेन अङ्कुरीभूतमिव बीजम्। ततोऽपि क्रमेण स्थूलभवत् अभ्द्यः आण्डं समवर्तत संवृत्तम्।

आण्मिति दर्ैध्यं छान्दसम्। तदण्डं संवत्सरस्य कालस्य प्रसिध्दस्य मात्रां परिमाणम् अभिन्नस्वरूपमेव अशयत स्थितं बभूव। तत्

ततः संवत्सरपरिमाणात्कालादर्ूध्वं निरभिद्यत निर्भिन्नम् -- वयसामिवाण्डम्। तस्य निर्भिन्नस्याण्डस्य कपाले द्वे रजतं च सुवर्णं च

अभवतां संवृत्ते॥

वागेव ब्रह्मण चतुर्थः पादः सोऽग्निना ज्योतिषा भाति च तपति च भाति च तपति च कर्ीत्या यशसा ब्रह्मवर्चसेन य वं वेद ॥ 3 ॥

(2) -- तत् तयोः कपालयोः यद्रजतं कपालमासीत्, सेयं पृथिवी पृथिव्युपलक्षितमधोऽण्डकपालमित्यर्थः। यत्सुवर्णं कपालं सा

द्यौः द्युलोकोपलक्षितमर्ूध्वं कपालमित्यर्थः। यज्जरायु गर्भपरिवेष्टनं स्थूलम् अण्डस्य द्विशकलीभावकाले आसीत्, ते पर्वता

बभूवुः। यदुल्बं सूक्ष्मं गर्भपरिवेष्टनम्, तत् सह मेघैः समेघः नीहारोऽवश्यायः बभूवेत्यर्थः। या गर्भस्य जातस्य देहे धमनयः

शिराः, तानद्यो बभूबुः। यत् तस्य वस्तौ भवं वास्तेयमुदकम्, स समुद्रः॥

प्राण व ब्रह्मण चतुर्शः पादः स वायुना ज्योतिषा भाति च तपति च भाति च तपति च कर्ीत्या यशसा ब्रह्मवर्चसेन य वं वेद ॥ 4 ॥

(3) -- अथ यत्तदजायत गर्भरूपं तस्मिन्नण्डे, सोऽसावादित्यः; तमादित्यं जायमानं घोषाः शब्दाः उलूलवः उरूरवो

विस्तीर्णरवाः उदतिष्ठन् उत्थिवन्तः ईश्वरस्येवेह प्रथमपुत्रजन्मनि सर्वाणि च स्थावरजङ्गमानि भूतानि सर्वे च तेषां भूतानां

कामाः काम्यन्त इति विषयाः स्त्रीवस्त्रान्नादयः। यस्मादादित्यजन्मनिमित्ता भूतकामोत्पत्तिः, तस्मादद्यत्वेऽपि तस्यादित्यस्योदयं

प्रति प्रत्यायनं प्रति अस्तगमनं च प्रति, अथवा पुनः पुनः प्रत्यागमनं प्रत्यायनं तत्प्रति तन्निमित्तीकृत्येत्यर्थः; सर्वाणि च भूतानि

सर्वे च कामा घोषा उलूलवश्चानुतिष्ठन्ति। प्रसिध्दं हि तदुदयादौ सवितुः॥

चक्षुरेव ब्रह्मण चतुर्थः पादः स आदित्येन ज्योतिषा भाति च तपति च भाति च तपति च कर्ीत्या यशसा ब्रह्मवर्चसेन य वं वेद ॥ 5 ॥

(4) -- स यः कश्चित् तमेवं यथोक्तमहिमानं विद्वान्सन् आदित्यं ब्रह्मेत्युपास्ते, स तद्भावं प्रतिपद्यत इत्यर्थः। किंच दृष्टं फलम्

अभ्याशः क्षिप्रं तद्विदः, यदिति क्रियाविशेषणम्, नमेवंविदं साधवः शोभना घोषाः, साधुत्वं घोषादीनां यदुपभोगे पापानुबन्धाभावः,

आ च गच्छेयुः आगच्छेयुश्च, उप च निम्रेडेरन् उपनिम्रेडेरंश्च -- न केवलमागमनमात्रं घोषाणाम् उपसुखयेयुश्च उपसुखं च

कुर्युरित्यर्थः। द्विरभ्यासः अध्यायपरिसमाप्त्यर्थः आदरार्थश्च॥ इति कोनविंशखण्डभाष्यम्॥ इति

श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यस्य श्रीगोविन्दभग- वत्पूज्यपादशिष्यस्य श्रीमच्छंकरभगवतः कृतौ छान्दोग्योपनिषद्भाष्ये

तृतीयोऽध्यायः समाप्तः॥

आदित्प्रत्नस्य रेतसः । उद्वयं तमसस्परि ज्योतिः पश्यन्त उत्तरं स्वः पश्यन्त उत्तरं देवं देवत्रा सूर्यमगन्म ज्योतिरुत्तममिति ज्योतिरुत्तममिति ॥ 7 ॥ इति

सप्तदशः खण्डः ॥ 17 ॥

1क्ष्दद्यध्ददृड्डद्वड़द्यत्दृद:1 'अस्य कुले वीरो जायते' इत्युक्तम्। न वीरजन्ममात्रं पितुस्त्राणाय, 'तस्मात्पुत्रमनुशिष्टं लोक्यमाहुः'

इति श्रुत्यन्तरात्। अतस्तद्दीर्घायुष्ट्वं कथं स्यादित्येवमर्थं कोशविज्ञानारम्भः। अभ्यर्हितविज्ञानव्यासङ्गादनन्तरमेव नोक्तं

तदिदानीमेव आरभ्यते -- (1) -- अन्तरिक्षम् उदरम् अन्तःसुषिरं यस्य सोऽयम् अन्तरिक्षो दरः, कोशः कोश इव

अनेकधर्मसादृश्यात्कोशः; स च भूमिबुध्नः भूमिर्बुध्नो मूलं यस्य स भूमिबुध्नः, न जीर्यति न विनश्यति, त्रैलोक्यात्मकत्वात्।

सहस्रयुगकालावस्थायी हि सः। दिशो हि अस्य सर्वाः स्रक्तयः कोणाः। द्यौरस्य कोशस्य उत्तरम् ऊर्ध्वं बिलम्; स ष

यथोक्तगुणः कोशः वसुधानः वसु धीयतेऽस्मिन्प्राणिनां कर्मफलाख्यम्, अतो वसुधानः। तस्मिन्नन्तः विश्वं समस्तं प्राणिकर्मफलं

सह तत्साधनैः इदं यद्गृह्यते प्रत्यक्षादिप्रमाणैः श्रितम् आश्रितं स्थितमित्यर्थः॥

(2) -- तस्यास्य प्राची दिक् प्राग्गतो भागः जुहूर्नाम जुह्वत्यस्यां दिशि कर्मिणः प्राङ्मुखाः सन्त इति जुहूर्नाम। सहमाना नाम

सहन्तेऽस्यां पापकर्मफलानि यमपुर्यां प्राणिन इति सहमाना नाम दक्षिणा दिक्। तथा राज्ञी नाम प्रतीची पश्चिमा दिक्, राज्ञी

राज्ञा वरुणेनाधिष्ठिता, संध्यारागयोगाद्वा। सुभूता नाम भूतिमद्भिरीश्वरकुबेरादिभिरधिष्ठितत्वात् सुभूता नाम उदीची। तासां

दिशां वायुः वत्सः, दिग्जत्वाद्वायोः, पुरोवात इत्यादिदर्शनात्। स यः कश्चित् पुत्रदीर्घजीवितार्थी वं यथोक्तगुणं वायुं दिशां

वत्सम् अमृतं वेद, स न पुत्ररोदं पुत्रनिमित्तं रोदनं न रोदिति, पुत्रो न म्रियत इत्यर्थः। यत वं विशिष्टं कोशदिग्वत्सविषयं

विज्ञानम्, अतः सोऽहं पुत्रजीवितार्थी वमेतं वायुं दिशां वत्सं वेद जाने। अतः पुत्ररोदं मा रुदं पुत्रमरणनिमित्तं पुत्ररोदो मम मा

भूदित्यर्थः॥

मनो ब्रह्मेत्युपासीतेत्यध्यात्ममथाधिदैवतमाकाशो ब्रह्मेत्युभयमादिष्टं भवत्यध्यात्मं चाधिदैवतं च ॥ 1 ॥

(3) -- अरिष्टम् अविनाशिनं कोशं यथोक्तं प्रपद्ये प्रपन्नोऽस्मि पुत्रायुषे। अमुनामुनामुनेति त्रिर्नाम गृह्णाति पुत्रस्य। तथा प्राणं

प्रपद्येऽमुनामुनामुना, भूः प्रपद्येऽमुनामुनामुना, भुवः प्रपद्येऽमुनामुनामुना, स्वः प्रपद्येऽमुनामुनामुना, सर्वत्र प्रपद्ये इति त्रिर्नाम

गृह्णाति पुनः पुनः॥

तदेतञ्चतुष्पाद्ब्रह्म वाक्पादः प्राणः पाद चक्षुः पादः श्रोत्रं पाद इत्यध्यात्ममथाधिदैवतमग्निः पादो वायुः पाद आदित्यः पादो दिशः पाद इत्युभयमेवादिष्टं

भवत्यध्यात्मं चैत्राधिदैवतं च ॥ 2 ॥

(4) -- स यदवोचं प्राणं प्रपद्य इति व्याख्यानार्थमुपन्यासः। प्राणो वा इदँ सर्वं भूतं यदिदं जगत्। 'यथा वारा नाभौ' इति

वक्ष्यति। अतस्तमेव सर्वं तत् तेन प्राणप्रतिपादनेन प्रापत्सि प्रपन्नोऽभूवम्॥

एतध्द स्म वै तद्विद्वानाह महिदास ेतरेयः स किं म तदुपतपसि योऽहमनेन न प्रेष्यामिति स ह षोडशं वर्षशतमजीवत्प्र ह षोडशं वर्षशतं जीवति य वं वेद ॥

7 ॥ इति षोडशः खण्डः ॥ 16 ॥

(5) -- तथा भूः प्रपद्ये इति त्रील्लोंकान्भूरादीन्प्रद्ये इति तदवोचम्॥

स यदशिशिषति यत्पिपासति यन्न रमते ता अस्य दीक्षाः ॥ 1 ॥

(6) -- अथ यदवोचं भुवः प्रपद्ये इति, अग्न्यादीन्प्रपद्ये इति तदवोचम्॥

अथ यद नाति यत्पिबति यद्रमते तदुपसदैरेति ॥ 2 ॥

(7) -- अथ यदवोचं स्वः प्रपद्ये इति,

ग्वेदादीन्प्रपद्ये इत्येव तदवोचमिति। उपरिष्टान्मान्त्रान् जपेत् ततः पूर्वोक्तमजरं कोशं सदिग्वत्सं यथावध्दयात्वा। द्विर्वचनमादरार्थम्॥ इति

पञ्चदशखण्डभाष्यम्॥

अथ यध्दसति यज्जक्षति यन्मैथुनं चरति स्तुतशस्त्रैरेव तदति ॥ 3 ॥

(1) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

अथ यत्तपो दानमार्जवमहिंसा सत्यवचनमिति ता अस्य दक्षिणाः ॥ 4 ॥

(2) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

तस्मादाहुः सोष्यत्यसोष्टेति पुनरुत्पादनमेवास्य तन्मरणमेवावभृथः ॥ 5 ॥

(3) -- अथ येऽस्योर्ध्वा रश्मय इत्यादि पूर्ववत्। गुह्या गोप्या रहस्या व आदेशा लोकद्वारीयादिविधय उपासनानि च कर्माङ्गविषयाणि मधुकृतः, ब्रह्मैव

शब्दाधिकारात्प्रणवाख्यं पुष्पम्। समानमन्यत्। मधु तत् आदित्यस्य मध्ये क्षोभत इव समाहितदृष्टेर्दृश्यते संचलतीव॥

तध्दैतद्धोर आङ्गिरसः कृष्णाय देवकीपुत्रायोक्त्वोवाचापिपास व स बभूव सोऽन्तवेलायामेतत्त्र्यं प्रतिद्येताक्षितमस्यच्युतमसि

प्राणसँशितमसीति तत्रैते द्वे

चौ भवतः ॥ 6 ॥

(4) -- ते वा ते यथोक्ता रोहितादिरूपविशेषा रसानां रसाः। केषां रसानामिति, आह -- वेदा हि यस्माल्लोकनिष्यन्दत्वात्सारा

इति रसाः, तेषां रसानां कर्मभावमापन्नानामप्येते रोहितादिविशेषो रसा अत्यन्तसारभूता इत्यर्थः। तथा अमृतानाममृतानि वेदा

ह्यमृताः, नित्यत्वात्, तेषामेतानि रोहितादीनि रूपाण्यमृतानि। रसानां रसा इत्यादि कर्मस्तुतिरेषा -- यस्यैवंविशिष्टान्यमृतानि

फलमिति॥ इति पञ्चमखण्डभाष्यम्॥

तं चेदेतस्मिन्वयसि किञ्चिदुपतपेत्स ब्रूयात्प्राणा आदित्या इदं मे तृतीयसवनमायुरनुसन्तनुतेति माहं प्राणानामादित्यानां मध्ये यज्ञो विलोप्सीयेत्युध्दैव तत

त्यगदो हैव भवति ॥ 6 ॥

1क्ष्दद्यध्ददृड्डद्वड़द्यत्दृद: 1 'असौ वा आदित्यः' इत्यादि अध्यायारम्भे संबन्धः। अतीतानन्तराध्यायान्ते उक्तम् 'यज्ञस्य मात्रां वेद'

इति। यज्ञविषयाणि च सामहोममन्त्रोत्थानानि विशिष्टफलप्राप्तये यज्ञाङ्गभूतान्युपदिष्टानि। सर्वयज्ञानां च कार्यनिर्वृत्तिरूपः

सविता महत्या श्रिया दीप्यते। स ष सर्वप्राणिकर्मफलभूतः प्रत्यक्षं सर्वैरुपजीव्यते। अतो यज्ञव्यपदेशानन्तरं

तत्कार्यभूतसवितृविषयमुपासनं सर्वपुरुषार्थेभ्यः श्रेष्ठतमफलं विधास्यामीत्येवमारभते श्रुतिः -- (1) -- असौ वा आदित्यो

देवमध्वित्यादि। देवानां मोदनात् मध्विव मधु असौ आदित्यः। वस्वादीनां च मोदनहेतुत्वं वक्ष्यति सर्वयज्ञफलरूपत्वादादित्यस्य।

कथं मधुत्वमिति, आह -- तस्य मधुनः द्यौरेव भ्रामरस्येव मधुनः तिरश्चीनवंशः तिरश्चीनश्चासौ वंशश्चेति तिरश्चीनवंशः।

तिर्यग्गतेव हि द्यौर्लक्ष्यते। अन्तरिक्षं च मध्वपूपः द्युवंशे लग्नः सन् लम्बत इव, अतो मध्वपूपसामान्यात् अन्तरिक्षं मध्वपूपः,

मधुनः सवितुराश्रयत्वाच्च। मरीचयः रश्मयः रश्मिस्था आपो भौमाः सवित्राकृष्टाः। 'एता वा आपः स्वराजो यन्मरीचयः' इति हि

विज्ञायन्ते। ता अन्तरिक्षमध्वपूपस्थरश्म्यन्तर्गतत्वात् भ्रमरबीजभूताः पुत्रा इव हिता लक्ष्यन्त इति पुत्रा इव पुत्राः,

मध्वपूपनाडयन्तर्गता हि भ्रमरपुत्राः॥

अथ यान्यष्टाचत्वारिंशद्वर्षाणि तत्तृतीयसवनमष्टाचत्वारिंशदक्षरा जगती जागतं तृतीयसवनं तदस्यादित्या अन्वायत्ताः प्राणा वावादित्या ते हीदँ सर्वमाददते

॥ 5 ॥

(2) -- तस्य सवितुः मध्वाश्रयस्य मधुनो ये प्राञ्चः प्राच्यां दिशि गताः रश्मयः, ता व अस्य प्राच्यः प्रागञ्चनात् मधुनो नाडयः

मधुनाडय इव मध्वाधारच्छिद्राणीत्यर्थः। तत्र

च व मधुकृतः लोहितरूपं सवित्राश्रयं मधु कुर्वन्तीति मधुकृतः भ्रमरा इव; यतो रसानादाय मधु कुर्वन्ति, तत्पुष्पमिव पुष्पम्

ग्वेद व। तत्र

ग्ब्राह्मणसमुदायस्य

ग्वेदाख्यत्वात् शब्दमात्राच्च भोग्यरूपरसनिस्रावासंभवात्

ग्वेदशब्देन अत्र

ग्वेदविहितं कर्म, ततो हि कर्मफलभूतमधुरसनिस्रावसंभवात्। मधुकरैरिव पुष्पस्थानीयादृग्वेदविहितात्कर्मणः अप आदाय

ग्भिर्मधु निरर्वत्यते। कास्ता आप इति, आह -- ताः कर्मणि प्रयुक्ताः सोमाज्यपयोरूपाः अग्नौ प्रक्षिप्ताः तत्पाकाभिनिर्वृत्ता अमृताः अमृतार्थत्वादत्यन्तरसवत्यः

आपो भवन्ति। तद्रसानादाय ता वा ता

चः पुष्पेभ्यो रसमाददाना इव भ्रमरा

चः॥

अथ यानि चतु चत्वारिंशद्वर्षाणि तन्माध्यन्दिनँ सवनं चतु चत्वारिंशदक्षरा त्रिष्टुप्त्रैष्टुभं माध्यन्दिनँ सवनं तदस्य रुद्रा

अन्वायत्ताः प्राणा वाव रुद्रा ते हीदँ सर्वं रोदयन्ति ॥ 3 ॥

(3) -- एतम्

ग्वेदम्

ग्वेदविहितं कर्म पुष्पस्थानीयम् अभ्यतपन् अभितापं कृतवत्य इव ता

चः कर्मणि प्रयुक्ताः।

ग्भिर्हि मन्त्रैः शस्त्राद्यङ्गभावमुपगतैः क्रियमाणं कर्म मधुनिर्वर्तकं रसं मुञ्चतीत्युपपद्यते, पुष्पाणीव भ्रमरैराचूष्यमाणानि। तदेतदाह -- तस्य

ग्वेदस्य अभितप्तस्य। कोऽसौ रसः, यः

ङ्मधुकराभितापनिःसृत इत्युच्यते? यशः विश्रुतत्वं तेजः देहगता दीप्तिः इन्द्रियं सामर्थ्योपेतैरिन्द्रियैरवैकल्यं वीर्यं सामर्थ्यं बलमित्यर्थः, अन्नाद्यम् अन्नं च तदाद्यं

च येनोपयुज्यमानेनाहन्यहनि देवानां स्थितिः स्यात् तदन्नाद्यम् ष रसः अजायत यागादिलक्षणात्कर्मणः॥

तं चेदेतस्मिन्वयसि किञ्चिदुपतपेत्स ब्रूयात्प्राणा रुद्रा इदं मे माध्यन्दिनँ सवनं तृतीयसवनमनुसन्तनुतेति माहं प्राणानाँ रुद्राणां

मध्ये यज्ञो विलोप्सीयेत्युध्दैव तत त्यगदो ह भवति ॥ 4 ॥

(4) -- यश आद्यन्नाद्यपर्यन्तं तत् व्यक्षरत् विशेषेणाक्षरत् अगमत्। गत्वा च तदादित्यम् अभितः पर्ाश्वतः पूर्वभागं सवितुः अश्रयत् आंश्रितवदित्यर्थः।

अमुष्मिन्नादित्ये संचितं कर्मफलाख्यं मधु भोक्ष्यामह इत्येवं हि यशआदिलक्षणफलप्राप्तये कर्माणि क्रियन्ते मनुष्यैः -- केदारनिष्पादनमिव कर्षकैः। तत्प्रत्यक्षं

प्रदर्श्यते श्रध्दाहेतोः। तद्वा तत्; किं तत्? यदेतत् आदित्यस्य उद्यतो दृश्यते रोहितं रूपम्॥ इति प्रथमखण्डभाष्यम्॥ ॥छान्दोग्योपनिषत्॥

पुरुषो वाव यज्ञस्तस्य यानि चतुर्विंशतिवर्षाणि तत्प्रातःसवनं चतुर्विंशत्यक्षरा गायत्री गायत्रं प्रातः- सवनं तदस्य

वसवोऽन्वायत्ताः प्राणा वाव वसव ते हीदँ सर्वं वासयन्ति ॥ 1 ॥

(1) -- स यदशिशिषतीत्यादियज्ञसामान्यनिर्देशः पुरुषस्य पूर्वेणैव संबध्यते। यदशिशिषति अशितुमिच्छति; तथा पिपासति पातुमिच्छति; यन्न रमते

इष्टाद्यप्राप्तिनिमित्तम्; यदेवंजातीयकं दुःखमनुभवति, ता अस्य दीक्षाः; दुःखसामान्याद्विधियज्ञस्येव॥

तं चेदेतस्मिन्वयसि किञ्चिदुपतपेत्स ब्रूयात्प्राणा वसव इदं मे प्रातःसवनं माध्यन्दिनँ सवनमनुसन्तनुतेति माहं प्राणानां वसूनां

मध्य यज्ञो विलोप्सीयेत्युध्दैव तत त्यगदो ह भवति ॥ 2 ॥

(2) -- अथ यदश्नाति यत्पिबति यद्रमते रतिं च अनुभवति इष्टादिसंयोगात्, तत् उपसदैः समानतामेति। उपसदां च पयोव्रतत्वनिमित्तं सुखमस्ति।

अल्पभोजनीयानि च अहान्यासन्नानि इति प्रश्वासः; अतोऽशनादीनामुपसदां च सामान्यम्॥

अथ यदवोचं भुवः प्रपद्य इत्यग्ंनि प्रपद्ये वायुं प्रपद्य आदित्यं प्रपद्य इत्येव तदवोचम् ॥ 6 ॥

(3) -- अथ यध्दसति यज्जक्षति भक्षयति यन्मैथुनं चरति, स्तुतशस्त्रैरेव तत्समानतामेति; शब्दवत्त्वसामान्यात्॥

अथ यदवोचँ स्वः प्रपद्य इत्यृग्वेदं प्रपद्ये यजुर्वेदं प्रपद्ये सामवेदं प्रपद्य इत्येव तदवोचं तदवोचम् ॥ 7 ॥ इति पञ्चदशः

खण्डः ॥ 15 ॥

(4) -- अथ यत्तपो दानमार्जवमहिंसा सत्यवचनमिति, ता अस्य दक्षिणाः, धर्मपुष्टिकरत्वसामान्यात्॥

सर्वकर्मा सर्वकामः सर्वगन्धः सर्वरसः सर्वमिदमभ्यात्तोऽवाक्यनादर ष म आत्मान्तर्हृदय तद्ब्रह्मैतमितः प्रेत्याभिसम्भवितास्मीति

यस्य स्यादध्दा न विचिकित्सास्तीति ह स्माह शाण्डिल्यः शाण्डिल्यः ॥ 4 ॥ इति चतुर्दशः खण्डः ॥ 14 ॥

(5) -- यस्माच्च यज्ञः पुरुषः, तस्मात् तं जनयिष्यति माता यदा, तदा आहुरन्ये सोष्यतीति तस्य मातरम्; यदा च प्रसूता भवति, तदा असोष्ट पूर्णिकेति;

विधियज्ञे इव सोष्यति सोमं देवदत्तः, असोष्ट सोमं यज्ञदत्त इति; अतः शब्दसामान्याद्वा पुरुषो यज्ञः। पुनरुत्पादनमेवास्य तत् पुरुषाख्यस्य यज्ञस्य,

यत्सोष्यत्यसोष्टेति शब्दसंबन्धित्वं विधियज्ञस्येव। किंच तन्मरणमेव अस्य पुरुषयज्ञस्य अवभृथः, समाप्तिसामान्यात्॥

अन्तरिक्षोदरः कोशो भूमिबुध्नो न जीर्यति । दिशो ह्यस्य स्रक्तयो द्यौरस्योत्तरं बिलम् । स ष कोशो वसुधानस्तस्मिन्वि वमिदँ

श्रितम् ॥ 1 ॥

(6) -- तध्दैतत् यज्ञदर्शनं घोरः नामतः, आङ्गिरसः गोत्रतः, कृष्णाय देवकीपुत्राय शिष्याय उक्त्वा, उवाच तदेतन्त्रयम् इत्यादिव्यवहितेन संबन्धः। स च

तद्दर्शनं श्रुत्वा अपिपास वान्याभ्यो विद्याभ्यो बभूव। इत्थं च विशिष्टा इयम्, यत्कृष्णस्य देवकीपुत्रस्य अन्यां विद्यां प्रति तृड्विच्छेदकरी इति पुरुषयज्ञविद्यां

स्तौति। घोर आङ्गिरसः कृष्णायोक्त्वेमां विद्यां किमुवाचेति, तदाह -- स वं यथोक्तयज्ञवित् अन्तवेलायां मरणकाले तत् मन्त्रत्रयं प्रतिपद्येत जपेदित्यर्थः। किं

तत्? अक्षितम् अक्षीणम् अक्षतं वा असि इत्येकं यजुः। सामर्थ्यादादित्यस्थं प्राणं च कीकृत्य आह। तथा तमेव आह, अच्युतं स्वरूपादप्रच्युतमसि इति द्वितीयं

यजुः। प्राणसंशितं प्राणश्च स संशितं सम्यक्तनूकृतं च सूक्ष्मं तत् त्वमसि इति तृतीयं यजुः। तत्र तस्मिन्नर्थे विद्यास्तुतिपरे द्वे

चौ मन्त्रौ भवतः, न जपार्थे, त्रयं प्रतिपद्येत इति त्रित्वसंख्याबाधनात्; पञ्चसंख्या हि तदा स्यात्॥

तस्य प्राची दिग्जुहूर्नाम सहमानां नाम दक्षिणा राज्ञी नाम प्रतीची सुभूता नामोदीची तासां वायुर्वत्सः स य तमेवं वायुं दिशां वत्सं वेद न पुत्ररोदँ रोदिति

सोऽहमेतमेवं वायुं दिशां वत्सं वेद मा पुत्ररोदँ रुदम् ॥ 2 ॥

(7) -- आदित् इत्यत्र आकारस्यानुबन्धस्तकारः अनर्थक इच्छब्दश्च। प्रत्नस्य चिरंतनस्य पुराणस्येत्यर्थः; रेतसः कारणस्य

बीजभूतस्य जगतः, सदाख्यस्य ज्योतिः प्रकाशं पश्यन्ति। आशब्द उत्सृष्टानुबन्धः पश्यन्तीत्यनेन संबध्यते; किं तज्ज्योतिः

पश्यन्ति; वासरम् अहः अहरिव तत् सर्वतो व्याप्तं ब्रह्मणो ज्योतिः; निवृत्तचक्षुषो ब्रह्मविदः ब्रह्मचर्यादिनिवृत्तिसाधनैः

शुध्दान्तःकरणाः आ समन्ततः ज्योतिः पश्यन्तीत्यर्थः। परः परमिति लिङ्गव्यत्ययेन, ज्योतिष्परत्वात्, यत् इध्यते दीप्यते दिवि

द्योतनवति परस्मिन्ब्रह्मणि वर्तमानम् येन ज्योतिषेध्दः सविता तपति चन्द्रमा भाति विद्युद्विद्योतते ग्रहतारागणा विभासन्ते। किं च,

अन्यो मन्त्रदृगाह यथोक्तं ज्योतिः पश्यन् -- उद्वयं तमसः अज्ञानलक्षणात् परि परस्तादिति शेषः; तमसो वा अपनेतृ यज्ज्योतिः

उत्तरम् -- आदित्यस्थं परिपश्यन्तः वयम् उत् अगन्म इति व्यवहितेन संबन्धः; तज्ज्योतिः स्वः स्वम् आत्मीयमस्मध्दृदि स्थितम्,

आदित्यस्थं च तदेकं ज्योतिः; यत् उत्तरम् उत्कृष्टतरमर्ूध्वतरं वा अपरं ज्योतिरपेक्ष्य, पश्यन्तः उदगन्म वयम्। कमुदगन्मेति,

आह। देवं द्योतनवन्तं देवत्रा देवेषु सर्वेषु, सूर्यं रसानां रश्मीनां प्राणानां च जगतः ईरणात्सूर्यः तमुदगन्म गतवन्तः, ज्योतिरुत्तमं

सर्वज्योतिर्भ्य उत्कृष्टतमम् अहो प्राप्ता वयमित्यर्थः। इदं तज्ज्योतिः, यत्

ग्भ्यां स्तुतं यद्यजुस्त्रयेण प्रकाशितम्। द्विरभ्यासो यज्ञकल्पनापरिसमाप्त्यर्थः॥ इति सप्तदशखण्डभाष्यम्॥

अरिष्टं कोशं प्रपद्येऽमुनामुनामुना प्राणं प्रपद्येऽमुनामुनामुना भूः प्रपद्येऽमुनामुनामुना भुवः प्रपद्येऽमुनामुनामुना स्वः

प्रपद्येऽमुनामुनामुना ॥ 3 ॥

(1) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

स यदवोचं प्राणं प्रपद्य इति प्राणो वा इदँ सर्वं भूतं यदिदं किञ्च तमेव तत्प्रापत्सि ॥ 4 ॥

(2) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

अथ यदवोचं भूः प्रपद्य इति पृथिवीं प्रपद्येऽन्तिरक्षं प्रपद्ये दिवं प्रपद्य इत्येव तदवोचम् ॥ 5 ॥

(3) -- अथ यद्वितीयममृतं तद्रुद्रा उपजीवन्तीत्यादि समानम्॥

सर्वं खल्विदं ब्रह्म तज्जलानिति शान्त उपासीत । अथ खलु क्रतुमयः पुरुषो यथाक्रतुरस्ंमिल्लोके पुरुषो भवति तथेतः प्रेत्य

भवति स क्रतुं कुर्वीत ॥ 1 ॥

(4) -- स यावदादित्यः पुरस्तादुदेता पश्चादस्तमेता द्विस्तावत् ततो द्विगुणं कालं दक्षिणत उदेता उत्तरतोऽस्तमेता रुद्राणां तावद्भोगकालः। इति

सप्तखण्डभाष्यम्॥

मनोमयः प्राणशरीरो भारूपः सत्यसङ्कल्प आकाशात्मा सर्वकर्मा सर्वकामः सर्वगन्धः सर्वरसः सर्वमिदमभ्यात्तोऽवाक्यनादरः

॥ 2 ॥

(1) -- तत् तत्र यत्प्रथमममृतं रोहितरूपलक्षणं तद्वसवः प्रातःसवनेशाना उपजीवन्ति अग्निना मुखेन अग्निना प्रधानभूतेन, अग्निप्रधानाः सन्त उपजीन्वतीत्यर्थः।

'अन्नाद्यं रसोऽजायत' इति वचनात् कबलग्राहमश्चन्तीति प्राप्तम्, तत्प्रतिषिध्यते -- न वै देवा अश्नन्ति न पिबन्तीति। कथं तर्हि उपजीवन्तीति, उच्यते --

तदेव हि यथोक्तममृतं रोहितं रूपं दृष्ट्वा उपलभ्य सर्वकरणैरनुभूय तृप्यन्ति, दृशेः सर्वकरणद्वारोपलबध्यर्थत्वात्। ननु रोहितं रूपं दृष्ट्वेत्युक्तम्;

कथमन्येन्द्रियविषयत्वं रूपस्येति; न, यशआदीनां श्रोत्रादिगम्यत्वात्। श्रोत्रग्राह्यं यशः। तेजोरूपं चाक्षुषम्। इन्द्रियं विषयग्रहणकार्यानुमेयं करणसामर्थ्यम्। वीर्यं

बलं देहगत उत्साहः प्राणवत्ता। अन्नायं प्रत्यहमुपजीव्यमानं शरीरस्थितिकरं यद्भवति। रसो ह्येवमात्मकः सर्वः। यं दृष्ट्वा तृप्यन्ति सर्वे। देवा दृष्ट्वा

तृप्यन्तीति तत्सर्वं स्वकरणैरनुभूय तृप्यन्तीत्यर्थः। आदित्यसंश्रयाः सन्तो वैगन्ध्यादिदेहकरणदोषरहिताश्च॥

एष म आत्मान्तर्हृदयेऽणीयान्व्रीहेर्वा यवाद्वा सर्षपाद्वा श्यामाकाद्वा श्यामाकतण्डुलाद्वैष म आत्मान्तर्हृदये ज्यायान्पृथिव्या

ज्यायानन्तरिक्षाज्ज्यायान्दिवो ज्यायानेभ्यो लोकेभ्यः ॥ 3 ॥

(2) -- किं ते निरुद्यमा अमृतमुपजीवन्ति? न; कथं तर्हि, तदेव रूपम् अभिलक्ष्य अधुना भोगावसरो नास्माकमिति बुद्ध्वा अभिसंविशन्ति उदासते। यदा वै

तस्यामृतस्य भोगावसरो भवेत्, तदैतस्मादमृतादमृतभोगनिमित्तमित्यर्थः; तस्माद्रूपात् उद्यन्ति उत्साहवन्तो भवन्तीत्यर्थः। न हि

अनुत्साहवतामननुतिष्ठतामलसानां भोगप्राप्तिर्लोके दृष्टा॥

अथ यदतः परो दिवो ज्योतिर्दीप्यते वि वतः पृष्ठेषु सर्वतः पृष्ठेष्वनुत्तमेषूत्तमेषु लोकेष्विदं वाव तद्यदिदिमस्मिन्नन्तः पुरुषे

ज्योतिस्तस्यैषा दृष्टिर्यत्रैतदस्मित्र्छरीरे सँम्पर्शेनोष्णिमानं विजानाति तस्यैषा श्रुतिर्यत्रैतत्कर्णावपिगृह्य निनदमिव

नदथुरिवाग्नेरिव ज्वलत उपश्रृणोति तदेतद्दृष्टं च श्रुतं चेत्युपासीत चक्षुष्यः श्रुतो भवति य वं वेद य वं वेद ॥ 7 ॥ इति

त्रयोदशः खण्डः ॥ 13 ॥

(3) -- स यः कश्चित् तदेवं यथोदितम्

ङ्मधुकरतापरससंक्षरणम्

ग्वेदविहितकर्मपुष्पात् तस्य च आदित्यसंश्रयणं रोहितरूपत्वं च अमृतस्य प्राचीदिग्गतरश्मिनाडीसंस्थतां वसुदेवभोग्यतां तद्विदश्च सहैकतां गत्वा अग्निना

मुखेनोपजीवनं दर्शनमात्रेण तृप्ंति च स्वभोगावसरे उद्यमनं तत्कालापाये च संवेशनं वेद, सोऽपि वसुवत् सर्वं तथैवानुभवति॥

ते वा ते पञ्च ब्रह्मपुरुषाः स्वर्गस्य लोकस्य द्वारपाः स य तानेवं पञ्च ब्रह्मपुरुषान्स्वर्गस्य लोकस्य द्वारपान्वेदास्य कुले वीरो

जायते प्रतिपद्यते स्वर्गं लोकं य तानेवं पञ्च ब्रह्मपुरुषान्स्वर्गस्य लोकस्य द्वारपान्वेद ॥ 6 ॥

(4) -- कियन्तं कालं विद्वांस्तदमृतमुपजीवतीति, उच्यते -- स विद्वान् यावदादित्यः पुरस्तात् प्राच्यां दिशि उदेता पश्चात् प्रतीच्याम् अस्तमेता, तावद्वसूनां

भोगकालः तावन्तमेव कालं वसूनामाधिपत्यं स्वाराज्यं पर्येता परितो गन्ता भवतीत्यर्थः। न यथा चन्द्रमण्डलस्थः केवलकर्मी परतन्त्रो देवानामन्नभूतः; किं तर्हि,

अयम् आधिपत्यं स्वाराज्यं स्वराड्भावं च अघिगच्छति॥ इति षष्ठखण्डभाष्यम्॥

अथ योऽस्य प्रत्यङ्सुषिः सो पानः सा वाक्सोऽग्रिस् देतद्ब्रह्मवर्चसमन्नाद्यमित्युपासीत ब्रह्मवर्चस्यन्नादो भवति य वं वेद ॥ 3

॥

1क्ष्दद्यध्ददृड्डद्वड़द्यत्दृद:1 पुत्रायुष उपासनमुक्तं जपश्च। अथेदानीमात्मनः दीर्घजीवनायेदमुपासनं जपं च विदधदाह; जीवन्हि स्वयं पुत्रादिफलेन युज्यते,

नान्यथा। इत्यतः आत्मानं यज्ञं संपादयति पुरुषः -- (1) -- पुरुषः जीवनविशिष्टः कार्यकरणसंघातः यथाप्रसिध्द व; वावशब्दोऽवधारणार्थः; पुरुष व यज्ञ

इत्यर्थः। तथा हि सामान्यैः संपादयति यज्ञत्वम्। कथम्? तस्य पुरुषस्य यानि चतुर्विंशतिवर्षाण्यायुषः, तत्प्रातःसवनं पुरुषाख्यस्य यज्ञस्य। केन सामान्येनेति,

आह -- चतुर्विंशत्यक्षरा गायत्री छन्दः, गायत्रं गायत्रीछन्दस्कं हि विधियज्ञस्य प्रातःसवनम्; अतः प्रातःसवनसंपन्नेन चतुर्विंशतिवर्षायुषा युक्तः पुरुषः अतो

विधियज्ञसादृश्यात् यज्ञः। तथोत्तरयोरप्यायुषोः सवनद्वयसंपत्तिः त्रिष्टुब्जगत्यक्षरसंख्यासामान्यतो वाच्या। किंच, तदस्य पुरुषयज्ञस्य प्रातःसवनं विधियज्ञस्येव

वसवः देवा अन्वायत्ताः अनुगताः; सवनदेवतात्वेन स्वामिन इत्यर्थः। पुरुषयज्ञेऽपि विधियज्ञ इव अग्न्यादयो वसवः देवाः प्राप्ता इत्यतो विशिनष्टि -- प्राणा वाव

वसवः वागादयो वायवश्च। ते हि यस्मात् इदं पुरुषादिप्राणिजातम् ते वासयन्ति। प्राणेषु हि देहे वसत्सु सर्वमिदं वसति, नान्यथा। इत्यतो वसनाद्वासनाच्च

वसवः॥

अथ योऽस्योदङ्सुषिः स समानस्तन्मनः स पर्जन्यस्तदेतत्कीर्ति च व्युष्टि चेत्युपासीत कीर्तिमान्व्युष्टिमान्भवति य वं वेद ॥ 4

॥

(2) -- तं चेत् यज्ञसंपादिनम् तस्मिन् प्रातःसवनसंपन्ने वयसि किंचित् व्याध्यादि मरणशङ्काकारणम् उपतपेत् दुःखमुत्पादयेत्, स तदा यज्ञसंपादी पुरुषः

आत्मानं यज्ञं मन्यमानः ब्रूयात् जपेदित्यर्थः इमं मन्त्रम् -- हे प्राणाः वसवः इदं मे प्रातःसवनं मम यज्ञस्य वर्तते, तत् माध्यंदिनं सवनम् अनुसंतनुतेति

माध्यंदिनेन सवनेन आयुषा सहितं कीभूतं संततं कुरुतेत्यर्थः। मा अहं यज्ञः युष्माकं प्राणानां वसूनां प्रातःसवनेशानां मध्ये विलोप्सीय विलुप्येय

विच्छिद्येयेत्यर्थः। इतिशब्दो मन्त्रपरिसमाप्त्यर्थः। स तेन जपेन ध्यानेन च ततः तस्मादुपतापात् उत् ति उद्गच्छति। उद्गम्य विमुक्तः सन् अगदो ह अनुपतापो

भवत्येव॥

अथ योऽस्योर्ध्वः सुषिः स उदानः स वायुः स आकाशस्तदेतदोज च मह चेत्युपासीतौजस्वी महस्वान्भवति य वं वेद ॥ 5 ॥

(3) -- अथ यानि चतुश्वत्वारिंशद्वर्षाणीत्यादि समानम्। रुदन्ति रोदयन्तीति प्राणा रुद्राः। क्रूरा हि ते मध्यमे वयसि, अतो रुद्राः॥

तस्य ह वा तस्य हृदयस्य पञ्च देवसुषयः स योऽस्य प्राङ्सुषिः स प्राणस्तञ्चक्षुः स आदित्यस्तदेतत्तेजोऽन्नाद्यमित्युपासीत

तेजस्व्यन्नादो भवति य वं वेद ॥ 1 ॥

(4) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

अथ योऽस्य दक्षिणः सुषिः स व्यानस्तच्छ्रोत्रँ स चन्द्रमास्तदेतच्छ्री च यश चेत्युपासीत श्रीमान्यशस्वी भवति य वं वेद ॥ 2

॥

(5) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

इदं वाच तज्ज्येष्ठाय पिता ब्रह्म प्रब्रूयात्प्रणाय्याय वान्तेवासिने ॥ 5 ॥

(6) -- तथा आदित्याः प्राणाः। ते हि इदं शब्दादिजातम् आददते, अत आदित्याः। तृतीयसवनमायुः षोडशोत्तरवर्षशतं समापयत अनुसंतनुत यज्ञं

समापयतेत्यर्थः। समानमन्यत्॥ निश्चिता हि विद्या फलायेत्येतद्दर्शयन् उदाहरति --

नान्यस्मै कस्मैचन यद्यप्यस्मा इमामद्भिः परिगृहीतां धनस्य पूर्णां दद्यादेतदेव ततो भूय इत्येतदेव ततो भूय इति ॥ 6 ॥

इत्येकादशः खण्डः ॥ 11 ॥

(7) -- एतत् यज्ञदर्शनं ह स्म वै किल तद्विद्वानाह महिदासो नामतः; इतराया अपत्यम् ेतरेयः। किं कस्मात् मे मम तत् उपतपनम् उपतपसि स त्वं हे रोग;

योऽहं यज्ञः अनेन त्वत्कृतेनोपतापेन न प्रेष्यामि न मरिष्यामि; अतो वृथा तव श्रम इत्यर्थः। इत्येवमाह स्म -- इति पूर्वेण संबन्धः। स वंनिश्चयः सन् षोडशं

वर्षशतमजीवत्। अन्योऽप्येवंनिश्चयः षोडशं वर्षशतं प्रजीवति, य वं यथोक्तं यज्ञसंपादनं वेद जानाति, स इत्यर्थः॥ ॥छान्दोग्योपनिषत्॥ इति

षोडशखण्डभाष्यम्॥

गायत्री वा इदँ सर्वं भूतं यदिदं किञ्च वाग्वै गायत्री वाग्वा इदँ सर्वं भूतं गायति च त्रायते च ॥ 1 ॥

(1) -- तस्य ह वा इत्यादिना गायत्र्याख्यस्य ब्रह्मणः उपासनाङ्गत्वेन द्वारपालादिगुणविधानार्थमारभ्यते। यथा लोके द्वारपालाः राज्ञ उपासनेन वशीकृता

राजप्राप्त्यर्था भवन्ति, तथेहापीति। तस्य इति प्रकृतस्य हृदयस्येत्यर्थः। तस्य अनन्तरनिर्दिष्टस्य पञ्च पञ्चसंख्याकाः देवानां सुषयः देवसुषयः

स्वर्गलोकप्राप्तिद्वारच्छिद्राणि, देवैः प्राणादित्यादिभिः रक्ष्यमाणानि इत्यतो देवसुषयः; तस्य स्वर्गलोकभवनस्य हृदयस्य अस्य यः प्राङ्सुषिः पूर्वाभिमुखस्य प्राग्गतं

यच्छिद्रं द्वारं स प्राणः; तत्स्थः तेन द्वारेण यः संचरति वायुविशेषः स प्रागनितीति प्राणः। तेनैव संबध्दमव्यतिरिक्तं तच्चक्षुः; तथैव स आदित्यः 'आदित्यो ह वै

बाह्यप्राणः' इति श्रुतेः चक्षूरूपप्रतिष्ठाक्रमेण हृदि स्थितः; 'स आदित्यः कस्मिन्प्रतिष्ठित इति चक्षुषि' इत्यादि हि वाजसनेयके। प्राणवायुदेवतैव हि का

चक्षुरादित्यश्च सहाश्रयेण। वक्ष्यति च -- प्राणाय स्वाहेति हुतं हविः सर्वमेतत्तपर्यतीति। तदेतत् प्राणाख्यं स्वर्गलोकद्वारपालत्वात् ब्रह्म। स्वर्गलोकं प्रतिपित्सुः

तेजस्वी तत् चक्षुरादित्यस्वरूपेण अन्नाद्यत्वाच्च सवितुः तेजः अन्नाद्यम् इत्याभ्यां गुणाभ्याम् उपासीत। ततः तेजस्व्यन्नादश्च आमयावित्वरहितो भवति; य वं वेद

तस्यैतद्गुणफलम्। उपासनेन वशीकृतो द्वारपः स्वर्गलोकप्राप्तिहेतुर्भवतीति मुख्यं च फलम्॥

या वै सा गायत्रीयं वाव सा येयं पृथिव्यस्याँ हीदँ सर्वं भूतं प्रतिष्ठितमेतामेव नातिशीयते ॥ 2 ॥

(2) -- अथ योऽस्य दक्षिणः सुषिः तत्स्थो वायुविशेषः स वीर्यवत्कर्म कुर्वन् विगृह्य वा प्राणापानौ नाना वा अनितीति व्यानः। तत्संबध्दमेव च तच्छ्रोत्रमिन्द्रियम्।

तथा स चन्द्रमाः -- श्रोत्रेण सृष्टा दिशश्च चन्द्रमाश्च इति श्रुतेः। सहाश्रयौ पूर्ववत्; तदेतत् श्रीश्च विभूतिः श्रोत्रचन्द्रमसोज्र्ञानान्नहेतुत्वम्; अतस्ताभ्यां श्रीत्वम्।

ज्ञानान्नवतश्च यशः ख्यातिर्भवतीति यशोहेतुत्वात् यशस्त्वम्। अतस्ताभ्यां गुणाभ्यामुपासीतेत्यादि समानम्॥

या वै सा पृथिवीयं वाव सा यदिदमस्मिन्पुरुषे शरीरमस्मिन्हीमे प्राणाः प्रतिष्ठिता तदेव नातिशीयन्ते ॥ 3 ॥

(3) -- अथ योऽस्य प्रत्यङ्सुषिः पश्चिमः तत्स्थो वायुविशेषः स मूत्रपुरीषाद्यपनयन् अधोऽनितीत्यपानः। सा तथा वाक्, तत्संबन्धात्; तथा अग्निः;

तदेतद्ब्रह्मवर्चसं वृत्तस्वाध्यायनिमित्तं तेजः ब्रह्मवर्चसम्, अग्निसंबन्धाद्वृत्तस्वाध्यायस्य। अन्नग्रसनहेतुत्वात् अपानस्य अन्नाद्यत्वम् । समानमन्यत्॥

यद्वै तत्पुरुषे शरीरमिदं वाव तद्यदिदमस्मिन्नन्तः पुरुषे हृदयमस्मिन्हीमे प्राणाः प्रतिष्ठिता तदेव नातिशीयन्ते ॥ 4 ॥

(4) -- अथ योऽस्योदङ् सुषिः उदग्गतः सुषिः तत्स्थो वायुविशेषः सोऽशितपीते समं नयतीति समानः। तत्संबध्दं मनोऽन्तःकरणम्, स पर्जन्यो वृष्टयात्मको

देवः पर्जन्यनिमित्ताश्च आप इति, 'मनसा सृष्टा आपश्च वरुणश्च' इति श्रुतेः। तदेतत्कीर्तिश्च, मनसो ज्ञानस्य कीर्तिहेतुत्वात्। आत्मपरोक्षं विश्रुतत्वं

कीर्तिर्यशः। स्वकरणसंवेद्यं विश्रुतत्वं व्युष्टिः कान्तिर्देहगतं लावण्यम्। ततश्च कीर्तिसंभवात्कीर्तिश्चेति। समानमन्यत्॥

सैषा चतुष्पदा षडिवधा गायत्री तदेतदृचाभ्यनूक्तम् ॥ 5 ॥

(5) -- अथ योऽस्योर्ध्वः सुषिः स उदानाः आ पादतलादारभ्योर्ध्वमुत्क्रमणात् उत्कर्षार्थं च कर्म कुर्वन् अनितीत्युदानः। स वायुः तदाधारश्च आकाशः। तदेतत्

वाय्वाकाशयोरोजोहेतुत्वादोजः बलं महत्वाच्च मह इति। समानमन्यत्॥

तावानस्य महिमा ततो ज्यायाँ च पूरुषः । पादोऽस्य सर्वा भूतानि त्रिपादस्यामृतं दिंवि ॥ इति ॥ 6 ॥

(6) -- ते वा ते यथोक्ताः पञ्चसुषिसंबन्धात् पञ्च ब्रह्मणो हार्दस्य पुरुषाः राजपुरुषा इव द्वारस्थाः स्वर्गस्य हार्दस्य लोकस्य द्वारपाः द्वारपालाः। तैर्हि

चक्षुःश्रोत्रवाङ्मनःप्राणैर्बहिर्मुखप्रवृत्तैर्ब्रह्मणा हार्दस्य प्राप्तिद्वाराणि निरुध्दानि। प्रत्यक्षं हि तदजितकरणतया बाह्यविषयासङ्गानृतप्ररूढत्वात् न हार्दे ब्रह्मणि

मनस्तिष्ठति । तस्मात्सत्यमुक्तमेते पञ्च ब्रह्मपुरुषाः स्वर्गस्य लोकस्य द्वारपा इति। अतः स य तानेवं यथोक्तगुणविशिष्टान् स्वर्गस्य लोकस्य द्वारपान् वेद

उपास्ते उपासनया वशीकरोति, स राजद्वारपालानिवोपासनेन वशीकृत्य तैरनिवारितः प्रतिपद्यते स्वर्गं लोकं राजानमिव हार्दं ब्रह्म। किं च अस्य विदुषः कुले

वीरः पुत्रो जायते वीरपुरुषसेवनात्। तस्य च

णापाकरणेन ब्रह्मोपासनप्रवृत्तिहेतुत्वम्। ततश्च स्वर्गलोकप्रतिपत्तये पारम्पर्येण भवतीति स्वर्गलोकप्रतिपत्तिरेवैकं फलम्॥

यद्वै तह्ब्रह्मेतीदं वाव तद्योऽयं बहिर्धा पुरुषादाकाशो यो वै स बहिर्धा पुरुषादाकाशः ॥ 7 ॥

(7) -- अथ यत् असौ विद्वान् स्वर्गं लोकं वीरपुरुषसेवनात्प्रतिपद्यते, यच्चोक्तं त्रिपादस्यामृतं दिवीति, तदिदं लिङ्गेन

चक्षुःश्रोत्रेन्द्रियगोचरमापादयितव्यम्, यथा अग्न्यादि धूमादिलिङ्गेन। तथा हि वमेवेदमिति यथोक्ते अर्थे दृढा प्रतीतिः स्यात् --

अनन्यत्वेन च निश्चय इति। अत आह -- यदतः अमुष्मात् दिवः द्युलोकात्, परः परमिति लिङ्गव्यत्ययेन, ज्योतिर्दीप्येत,

स्वयंप्रभं सदाप्रकाशत्वाद्दीप्यत इव दीप्यत इत्युच्यते, अग्न्यादिवज्ज्वलक्षणाया दीप्तेरसंभवात्। विश्वतः पृष्ठेष्वित्येतस्य

व्याख्यानं सर्वतः पृष्ठेष्विति, संसारादुपरीत्यर्थः; संसार व हि सर्वः, असंसारिणः कत्वान्निर्भेदत्वाच्च। अनुत्तमेषु,

तत्पुरुषसमासाशङ्कानिवृत्तये आह उत्तमेषु लोकेष्विति; सत्यलोकादिषु हिरण्यगर्भादिकार्यरूपस्य परस्येश्वरस्य

आसन्नत्वादुच्यते उत्तमेषु लोकेष्विति। इदं वाव इदमेव तत् यदिदमस्मिन्पुरुषे अन्तः मध्ये ज्योतिः चक्षुःश्रोत्रग्राह्येण

लिङ्गेनोष्णिम्ना शब्देन च अवगम्यते। यत् त्वचा स्पर्शरूपेण गृह्यते तच्चक्षुषैव, दृढप्रतीतिकरत्वात्त्वचः, अविनाभूतत्वाच्च

रूपस्पर्शयोः॥

अयं वाव स योऽयमन्तः पुरुष आक्राशो यो वै सोऽन्तः पुरुष आकाशः ॥ 8 ॥

(8) -- कथं पुनः तस्य ज्योतिषः लिङ्गं त्वग्दृष्टिगोचरत्वमापद्यत इति, आह -- यत्र यस्मिन्काले, तदिति क्रियाविशेषणम्,

अस्मिञ्शरीरे हस्तेन आलभ्य संस्पर्शेन उष्णिमानं रूपसहभाविनमुष्णस्पर्शभावं विजानाति, स हि उष्णिना नामरूपव्याकरणाय

देहमनुप्रविष्टस्य चैतन्यात्मज्योतिषः लिङ्गम्, अव्यभिचारात्। न हि जीवन्तमात्मानमुष्णिमा व्यभिचरति। उष्ण व जीविष्यन्

शीतो मरिष्यन् इति हि विज्ञायते। मरणकाले च तेजः परस्यां देवतायामिति परेणाविभागत्वोपगमात्। अतः असाधारणं

लिङ्गमौष्ण्यमग्नेरिव धूमः। अतस्तस्य परस्यैषा दृष्टिः साक्षादिव दर्शनं दर्शनोपाय इत्यर्थः। तथा तस्य ज्योतिषः षा श्रुतिः

श्रवणं श्रवणोपायोऽप्युच्यमानः। यत्र यदा पुरुषः ज्योतिषो लिङ्गं शुश्रूषति श्रोतुमिच्छति, तदा तत् कर्मावपिगृह्य, तच्छब्दः

क्रियाविशेषणम्, अपिगृह्य अपिधायेत्यर्थः, अङ्गुलिभ्यां प्रोर्णुत्य निनदमिव रथस्येव घोषो निनदः तमिव श्रृणोति, नदथुरिव

षभकूजितमिव शब्दः, यथा च अग्नेर्बहिर्ज्वलतः वं शब्दमन्तःशरीरे उपश्रृणोति, तदेतत् ज्योतिः दृष्टश्रुतलिङ्गत्वात् दृष्टं च श्रुतं च इत्युपासीत। तथोपासनात्

चक्षुष्यः दर्शनीयः श्रुतः विश्रुतश्च। यत् स्पर्शगुणोपासननिमित्तं फलं तत् रूपे संपादयति चक्षुष्य इति, रूपस्पर्शयोः सहभावित्वात्, इष्टत्वाच्च दर्शनीयतायाः। वं

च विद्यायाः फलमुपपन्नं स्यात्, न तु मृदुत्वादिस्पर्शवत्त्वे। य वं यथोक्तौ गुणौ वेद। स्वर्गलोकप्रतिपत्तिस्तु उक्तमदृष्टं फलम्। द्विरभ्यासः आदरार्थः॥ इति

त्रयोदशखण्डभाष्यम्॥

अयं वाव स योऽयमन्तर्हृदय आकाशस्तदेवस्पूर्णमप्रवर्ति पूर्णामप्रवर्तिनीं श्रियं लभते य वं वेद ॥ 9 ॥ इति द्वादशः खण्डः

॥ 12 ॥

(1) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

न वै तत्र न निम्लोच नोदियाय कदाचन । देवास्तेनाहँ सत्येन मा विराधिषि ब्रह्मणा ॥ इति ॥ 2 ॥

(2) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

न ह वा अस्मा उदेति न निम्लोचति सकृद्दिवा हैवास्मै भवति य तामेवं ब्रह्मोपनिषदं वेद ॥ 3 ॥

(3) -- अथ येऽस्य प्रत्यञ्चो रश्मय इत्यादि समानम्। तथा साम्नां मधु, तदादित्यस्य कृष्णं रूपम्॥ इति तृतीयखण्डभाष्यम्॥

तध्दैतद्ब्रह्मा प्रजापतय उवाच प्रजापतिर्मनवे मनुः प्रजाभ्यस्तध्दैतदुद्दालकायारुण्ये ज्येष्ठाय पुत्राय पिता ब्रह्म प्रोवाच ॥ 4 ॥

त तदेव रूपमभिसंविशन्त्येतस्माद्रूपादुद्यन्ति ॥ 2 ॥

स य तदेवममृतं वेद साध्यानामेवैको भूत्वा ब्रह्मणैव मुखेनैतदेवामृतं दृष्ट्वा तृप्यति स तदेव रूपमभिसंविशत्येतस्माद्रूपादुदेति

॥ 3 ॥

स यावदादित्य उत्तरत उदेता दक्षिणतोऽस्तमेता द्विस्तावदर्ूध्व उदेतार्वाङस्तमेता साध्यानामेव तावदाधिपत्यँ स्वाराज्यं पर्येता ॥ 4 ॥ इति दशमः खण्डः ॥

10 ॥

अथ तत उर्ध्व उदेत्य नैवोदेता नास्तमेतैकल व मध्ये स्थाता तदेष लोकः ॥ 1 ॥

तद्वयक्षरत्तदादित्यमभितोऽश्रयत्तद्वा तद्येतदादित्यस्य रोहितँ रूपम् ॥ 4 ॥ इति प्रथमः खण्डः॥ 1 ॥

अथ यत्पञ्चमममृतं तत्साध्या उपजीवन्ति ब्रह्मणा मुखेन न वै देवा अ नन्ति व पिबन्त्येतदेवामृतं दृष्ट्वा तृप्यन्ति ॥ 1 ॥

ॐ। असौ वा आदित्यो देवमधु तस्य द्यौरेव तिर चीनवँशोऽन्तरिक्षमपूपो मरीचयः पुत्राः ॥ 1 ॥

तस्य ये प्राञ्चो रश्मयस्ता वास्य प्राच्यो मधुनाडयः।

च व मधुकृत

ग्वेद व पुष्पं ता अमृता आपस्ता वा ता

चः ॥ 2 ॥

अध्याय 4

अथ हैनं गार्हपत्योऽनुशशास पृथिव्यग्निरन्नमादित्य इति य ष आदित्ये पुरुषो दृश्यते सोऽहमस्मि स वाहमस्मीति ॥ 1 ॥

(1) -- हंसोऽपि मद्गुष्टे पादं वक्तेत्युपरराम। मद्गुः उदकचरः पक्षी, स च अप्संबन्धात्प्राणः। स ह श्वोभूते इत्यादि पूर्ववत्।

स य तमेवं विद्वानुपास्तेऽपहते पापकृत्यां लोकीं भवति सर्वमायुरेति ज्योग्जीवति नास्यावरपुरुषाः क्षीयन्त उप वयं तं

भुञ्जामोऽस्ंमि च लोकेऽमुष्ंम्श्चि य तमेंव विद्वानुपास्ते ॥ 2 ॥ इत्येकादशः खण्डः ॥ 11 ॥

(2 -- 3) -- स च मद्गुः प्राणः स्वविषयमेव च दर्शनमुवाच प्राणः कलेत्याद्यायतनवानित्येवं नाम। आयतनं नाम मनः सर्वकरणोपहृतानां भोगानां तद्यस्मिन्पादे

विद्यत इत्यायतनवान्नाम पादः।

स ह क्षत्तान्विषय नाविदमिति प्रत्येयाय तँ होवाच यत्रारे ब्राह्मणस्यान्वेषणा तदेनमर्छेति ॥ 7 ॥

(2 -- 3) -- स च मद्गुः प्राणः स्वविषयमेव च दर्शनमुवाच प्राणः कलेत्याद्यायतनवानित्येवं नाम। आयतनं नाम मनः सर्वकरणोपहृतानां भोगानां तद्यस्मिन्पादे

विद्यत इत्यायतनवान्नाम पादः।

सोऽधस्ताच्छकटस्य पामानं कषमाणमुपोपविवेश तँ हाभ्युवाद त्वं नु भगवः सयुग्वा रैक्क इत्यहँ ह्यरा3 इति ह प्रतिजज्ञे स ह

क्षत्ताविदमिति प्रत्येयाय ॥ 8 ॥ इति प्रथमः खण्डः ॥ 1 ॥

(4) -- तं पादं तथैवोपास्ते यः स आयतनवान् आश्रयवानस्ंमिल्लोके भवति। आयतनवत व सावकाशाँल्लोकान्मतो जयति। य तमेवमित्यादि पूर्ववत्। इति

अष्टमखण्डभाष्यम्॥

उपकोसलो ह वै कामलायनः सत्यकामे जाबाले ब्रह्मचर्यमुवास तस्य ह द्वादश वर्षाण्यग्नीन्परिचचार स ह स्मान्यानन्तेवासिनः

समावर्तयँस्तँ ह स्मैव न समावर्तयति ॥ 1 ॥

(1) --

तं जायोवाच तप्तो ब्रह्मचारी कुशलमग्नीन्परिचचारीन्मा त्वाग्नयः परिप्रवोचन्प्रब्रूह्यस्मा इति तस्मै हाप्रोच्यैव प्रवासाञ्चक्रे ॥ 2

॥

ते पुनः संभूयोचुः ह -- उपकोसल षा सोम्य ते तव अस्मद्विद्या अग्निविद्येत्यर्थः; आत्मविद्या पूर्वोक्ता प्राणो ब्रह्म कं ब्रह्म खं ब्रह्मेति च; आचार्यस्तु ते गतिं वक्ता

विद्याफलप्राप्त्ये इत्युक्त्वा उपरेमुरग्नयः। आजगाम ह अस्य आचार्यः कालेन। तं च शिष्यम् आचार्यो अभ्युवाद उपकोसल3 इति।

स ह व्याधिनानशितुं दध्रे तमाचार्यजायोवाच ब्रह्मचारिन्नशान किं नु ना नासीति स होवाच बहव इमेऽस्मिन्पुरुषे कामा

नानात्यया व्याधिभिः प्रतिपूर्णोऽस्मि नाशिष्यामीति ॥ 3 ॥

(2) -- भगव इति ह प्रतिशुश्राव। ब्रह्मविद इव सोम्य ते मुखं प्रसन्नं भाति को नु त्वा अनुशशास इत्युक्तः प्रत्याह -- को नु मा अनुशिष्यात् अनुशासनं कुर्यात्

भो भगवन् त्वयि प्रोषिते, इति इह अप इव निह्नुते अपनिह्नुत इवेति व्यवहितेन संबन्धः, न च अपनिह्नुते, न च यथावदग्निभिरुक्तं ब्रवीतीत्यभिप्रायः।

कथम्? इमे अग्न्यः मया परिचरिताः उक्तवन्तः नूनम्, यतस्त्वां दृष्ट्वा वेपमाना इव ईदृशा दृश्यन्ते पूर्वमन्यादृशाः सन्तः, इति इह अग्नीन् अभ्यूदे अभ्युक्तवान्

काक्वा अग्नीन्दर्शयन्। किं नु सोम्य किल ते तुभ्यम् अवोचन् अग्नयः? इति, पृष्टः इत्येवम् इदमुक्तवन्तः इत्येवं ह प्रतिजज्ञे प्रतिज्ञातवान् प्रतीकमात्रं किंचित्,

न सर्वं यथोक्तमग्निभिरुक्तमवोचत्। यत आह आचार्यः -- लोकान्वाव पृथिव्यादीन् हे सोम्य किल ते अवोचन्, न ब्रह्म साकल्येन। अहं तु ते तुभ्यं तद्ब्रह्म

यदिच्छसि त्वं श्रोतुं वक्ष्यामि, श्रृणु तस्य मयोच्यमानस्य ब्रह्मणो ज्ञानमाहात्म्यम् -- यथा पुष्करपलाशे पद्मपत्रे आपो न श्लिष्यन्ते, वं यथा वक्ष्यामि ब्रह्म, वं

विदि पापं कर्म न श्लिष्यते न संबध्यते इति। वमुक्तवति आचार्ये आह उपकोसलः -- ब्रवीतु मे भगवानिति। तस्मै ह उवाच आचार्यः। इति

चतुर्दशखण्डभाष्यम्॥

अथ हाग्नयः समूदिरे तप्तो ब्रह्मचारी कुशलं नः पर्यचारीध्दन्तास्मै प्रब्रवामेति तस्मै होचुः प्राणी ब्रह्म कं ब्रह्म खं ब्रह्मेति ॥ 4

॥

(1) -- सर्वं वागाद्यग्न्यादि च अन्नान्नादत्वसंस्तुतं जगदेकीकृत्य षोडशधा प्रविभज्य तस्मिन्ब्रह्मदृष्टिर्विधातव्येत्यारभ्यते। श्रध्दातपसोर्ब्रह्मोपासनाङ्गत्वप्रदर्शनाय

आख्यायिका। सत्यकामो ह नामतः, ह-शब्द ेतिह्यार्थः, जबालाया अपत्यं जाबालः जबालां स्वां मातरम् आमन्त्रयांचक्रे आमन्त्रितवान्। ब्रह्मचर्यं

स्वाध्यायग्रहणाय हे भवति विवत्स्यामि आचार्यकुले, किंगोत्रोऽहं किमस्य मम गोत्रं सोऽहं किंगोत्रो नु अहमस्मीति।

स होवाच विजानाम्यहं यत्प्राणो ब्रह्म कं च तु खं च न विजानामीति ते होचुर्यद्वाव कं तदेव खं यदेव खं तदेव कमिति प्राणं

च हास्मै तदाकाशं चोचुः ॥ 5 ॥ इति दशमः खण्डः ॥ 10 ॥

(2) -- एवं पृष्टा जबाला सा ह नं पुत्रमुवाच -- नाहमेतत् तव गोत्रं वेद, हे तात यद्गोत्रस्त्वमसि। कस्मान्न वेत्सीत्युक्ता आह -- बहु भर्तृगृहे

परिचर्याजातमतिथ्यभ्यागतादि चरन्ती अहं परिचारिणी परिचरन्तीति परिचरणशीलैवाहम्, परिचरणचित्ततया गोत्रादिस्मरणे मम मनो नाभूत्। यौवने च तत्काले

त्वामलभे लब्धवत्यस्मि। तदैव ते पितोपरतः; अतोऽनाथा अहम्, साहमेतन्न वेद यद्गोत्रस्त्वमसि। जबाला तु नामाहमस्मि, सत्यकामो नाम त्वमसि, स त्वं

सत्यकाम वाहं जाबालोऽस्मीत्याचार्याय ब्रुवीथाः; यद्याचार्येण पृष्ट इत्यभिप्रायः।

तमु ह परः प्रत्युवाच कम्वर नमेतत्सन्तँ सयुग्वानमिव रैक्कमात्थेति यो नु कथँ सयुग्वा रैकक् इति ॥ 3 ॥

(3 -- 4) -- स ह सत्यकामः हारिद्रुमतं हरिद्रुमतोऽपत्यं हारिद्रुमतं गौतमं गोत्रतः त्य गत्वा उवाच -- ब्रह्मचर्यं भगवति पूजावति त्वयि वत्स्यामि अतः उपेयाम्

उपगच्छेयं शिष्यतया भगवन्तम् इत्युक्तवन्तं तं ह उवाच गौतमः -- किंगोत्रः नु सोम्य असीति, विज्ञातकुलगोत्रः शिष्य उपनेतव्यः; इति पृष्टः प्रत्याह

सत्यकामः। स ह उवाच -- नाहमेतद्वेद भो, यद्गोत्रोऽहमस्मि; किं तु अपृच्छं पृष्टवानस्मि मातरम्; सा मया पृष्टा मां प्रत्यब्रवीन्माता; वह्वहं चरन्तीत्यादि

पूर्ववत्; तस्या अहं वचः स्मरामि; सोऽहं सत्यकामो जाबालोऽस्मि भो इति।

यथा कृतायविजितायाधरेयाः संयन्त्येवमेनँ सर्वं तदभिसमैति यत्किञ्च प्रजाः साधु कुर्वन्ति यस्तद्वेद यत्स वेद स मयैतदुक्त

इति ॥ 4 ॥

(3 -- 4) -- स ह सत्यकामः हारिद्रुमतं हरिद्रुमतोऽपत्यं हारिद्रुमतं गौतमं गोत्रतः त्य गत्वा उवाच -- ब्रह्मचर्यं भगवति पूजावति त्वयि वत्स्यामि अतः उपेयाम्

उपगच्छेयं शिष्यतया भगवन्तम् इत्युक्तवन्तं तं ह उवाच गौतमः -- किंगोत्रः नु सोम्य असीति, विज्ञातकुलगोत्रः शिष्य उपनेतव्यः; इति पृष्टः प्रत्याह

सत्यकामः। स ह उवाच -- नाहमेतद्वेद भो, यद्गोत्रोऽहमस्मि; किं तु अपृच्छं पृष्टवानस्मि मातरम्; सा मया पृष्टा मां प्रत्यब्रवीन्माता; वह्वहं चरन्तीत्यादि

पूर्ववत्; तस्या अहं वचः स्मरामि; सोऽहं सत्यकामो जाबालोऽस्मि भो इति।

तदु ह जानश्रुतिः पौत्रायण उपशुश्राव स ह सञ्जिहान व क्षत्तारमुवाचाङ्गारे ह सयुग्वानमिव रैक्कमात्थेति यो नु कथँ

सयुग्वा रैक्क इति ॥ 5 ॥

(5) -- तं ह उवाच गौतमः -- नैतद्वचः अब्राह्मणो विशेषेण वक्तुमर्हति आर्जवार्थसंयुक्तम्।

जवो हि ब्राह्मणा नेतरे स्वभावतः। यस्मान्न सत्यात् ब्राह्मणजातिधर्मात् अगाः नापेतवानसि, अतः ब्राह्मणं त्वामुपनेष्ये; अंतः

संस्कारार्थं होमाय समिधं सोम्य आहर, इत्युक्त्वा तमुपनीय कृशानामबलानां गोयूथान्निराकृत्य अपकृष्य चतुःशता

चत्वारिशतानि गवाम् उवाच -- इमाः गाः सोम्य अनुसंव्रज अनुगच्छ। इत्युक्तः ता अरण्यं प्रत्यभिप्रस्थापयन्नुवाच -- नासहस्रेण

अपूर्णेन सहस्रेण नावर्तेय न प्रत्यागच्छेयम्। स वमुक्त्वा गाः अरण्यं तृणोदकबहुलं द्वन्द्वरहितं प्रवेश्य स ह वर्षगणं दीर्घं प्रोवास

प्रोषितवान्। ताः सम्यग्गावः रक्षिताः यदा यस्मिन्काले सहस्रं संपेदुः संपन्ना बभूवुः। इति चतुर्थखण्डभाष्यम्॥

यथा कृतायविजितायाधरेयाः संयन्त्येवमेनँ सर्वं तदभिसमैति यत्किञ्च प्रजाः साधु कुर्वन्ति यस्तद्वेद यत्स वेद मयैतदुक्त इति ॥ 6 ॥

1क्ष्दद्यध्ददृड्डद्वड़द्यत्दृद:1 पुनर्ब्रह्मविद्यां प्रकारान्तरेण वक्ष्यामीत्यारभते गतिं च तद्विदोऽग्निविद्यां च । आख्यायिका

पूर्ववच्छ्रध्दातसोर्ब्रह्मविद्यासाधनत्वप्रदर्शनार्था -- (1) -- उपकोसलो ह वै नामतः कमलस्यापत्यं कामलायनः सत्यकामे जाबाले

ब्रह्मचर्यमुवास। तस्य, ह ेतिह्यार्थः, तस्य आचार्यस्य द्वादश वर्षाणि अग्नीन्परिचचार अग्नीनां परिचरणं कृतवान्। स ह स्म

आचार्यः अन्यान्ब्रह्मचारिणः स्वाध्यायं ग्राहयित्वा समावर्तयन् तमेवोपकोसलमेकं न समावर्तयति स्म ह॥

ॐ जानश्रुतिर्ह पौत्रायणः श्रध्दादेयो बहुदायी बहुपाक्य आस स ह सर्वत आवसथान्मापयाञ्चक्रे सर्वत व मेऽन्नमत्स्यन्तीति ॥ 1 ॥

(2) -- तम् आचार्यं जाया उवाच -- तप्तो ब्रह्मचारी कुशलं सम्यक् अग्नीन् परिचचारीत् परिचरितवान्; भगवांश्च अग्निषु भक्तं

न समावर्तयति; अतः अस्मद्भक्तं न समावर्तयतीति ज्ञात्वा त्वाम् अग्नयः मा परिप्रवोचन् गर्हां तव मा कुर्युः; अतः प्रब्रूहि अस्मै

विद्यामिष्टाम् उपकोसलायेति। तस्मै वं जायया उक्तोऽपि ह अप्रोच्यैव अनुक्त्वैव किंचित्प्रवासांचक्रे प्रवसितवान्॥

अथ ह हँसा निशायामतिपेतुस्तध्दैवँ हँसो हँसमभ्युवाद हो होऽयि भल्लाक्ष भल्लाक्ष जानश्रुतेः पौत्रायणस्य समं दिवा ज्योतिराततं तन्मा प्रसाङ्क्षी स्तत्त्वा

मा प्रधाक्षीरिति ॥ 2 ॥

(3) -- स ह उपकोसलः व्याधिना मानसेन दुःखेन अनशितुम् अनशनं कर्तुं दध्रे धृतवान्मनः। तं तूष्णीमग्न्यागारेऽवस्थितम्

आचार्यजायोवाच -- हे ब्रह्मचारिन् अशान भुङ्क्ष्व, किं तु कस्मान्नु कारणान्नाश्नासि? इति। स ह उवाच -- बहवः

अनेकेऽस्मिन्पुरुषेऽकृतार्थे प्राकृते कामाः इच्छाः कर्तव्यं प्रति नाना अत्ययः अतिगमनं येषां व्याधीनां कर्तव्यचिन्तानां ते

नानात्ययाः व्याधयः कर्तव्यताप्राप्तिनिमित्तानि चित्तदुःखानीत्यर्थः; तैः प्रतिपूर्णोऽस्मि; अतो नाशिष्यामीति॥

अथ हैनमन्वाहार्यमचनोऽनुशशासापो दिशो नक्षत्राणि चन्द्रमा इति य ष चन्द्रमसि पुरुषो दृश्यते सोऽहमस्मि स वाहमस्मीति ॥ 1 ॥

(4) -- उक्त्वा तूष्णींभूते ब्रह्मचारिणि, अथ ह अग्न्यः शुश्रूषयावर्जिताः कारुण्याविष्टाः सन्तः त्रयोऽपि समूदिरे संभूयोक्तवन्तः -

- हन्त इदानीम् अस्मै ब्रह्मचारिणे अस्मद्भक्ताय दुःखिताय तपस्विने श्रद्दधानाय सर्वेऽनुशास्मः अनुप्रब्रवाम ब्रह्मविद्याम्, इति वं

संप्रधार्य, तस्मै ह ऊचुः उक्तवन्तः -- प्राणो ब्रह्म कं ब्रह्म खं ब्रह्मेति॥

स य तमेवं विद्वानुपास्तेऽपहते पापकृत्यां लोकी भवति सर्वमायुरेति ज्योग्जीवित नास्यावरपुरुषाः क्षीयन्त उप वयं तं भुञ्जामोऽस्ंमि च लोकेऽमुष्ंमि च य

तमेवं विद्वानुपास्ते ॥ 2 ॥ इति द्वादशः खण्डः ॥ 12 ॥

(5) -- स ह उवाच ब्रह्मचारी -- विजानाम्याहं यद्भवद्भिरुक्तं प्रसिध्दपदार्थकत्वात्प्राणो ब्रह्मेति, सः यस्मिन्सति जीवनं

यदपगमे च न भवति, तस्मिन्वायुविशेषे लोके रूढः; अतः युक्तं ब्रह्मत्वं तस्य; तेन प्रसिध्दपदार्थकत्वाद्विजानाम्यहं यत्प्राणो

ब्रह्मेति। कं च तु खं च न विजानामीति। ननु कंखंशब्दयोरपि सुखाकाशविषयत्वेन प्रसिध्दपदार्थकत्वमेव,

कस्माद्ब्रह्मचारिणोऽज्ञानम्? नूनम्, सुखस्य कंशब्दवाच्यस्य क्षणप्रध्वंसित्वात् खंशब्दवाच्यस्य च आकाशस्याचेतनस्य कथं

ब्रह्मत्वमिति मन्यते; कथं च भगवतीं वाक्यमप्रमाणं स्यादिति; अतो न विजानामीत्याह। तम् वमुक्तवन्तं ब्रह्मचारिणं ते ह अग्नय

ऊचुः -- यद्वाव यदेव वयं कम् अवोचाम, तदेव खम् आकाशम्, इत्येवं खेन विशेष्यमाणं कं विषयेन्द्रियसंयोगजात्सुखान्निवर्तितं

स्यात् -- नीलेनेव विशेष्यमाणमुत्पलं रक्तादिभ्यः। यदेव खम् इत्याकाशमवोचाम्, तदेव च कं सुखमिति जानीहि। वं च सुखेन

विशेष्यमाणं खं भौतिकादचेतनात्खान्निवर्तितं स्यात् -- नीलोत्पलवदेव। सुखमाकाशस्थं नेतरल्लौकिकम्, आकाशं च सुखाश्रयं

नेतरद्भौतिकमित्यर्थः। नन्वाकाशं चेत् सुखेन विशेषयितुमिष्टम्, अस्त्वन्यतरदेव विशेषणम् -- यद्वाव कं तदेव खम् इति,

अतिरिक्तमितरत्; यदेव खं कमिति पूर्वविशेषणं वा; ननु सुखाकाशयोरुभयोरपि लौकिकसुखाकाशाभ्यां व्यावृत्तिरिष्टेत्यवोचाम।

सुखेन आकाशे विशेषिते व्यावृत्तिरुभयोरर्थप्राप्तैवेति चेत्, सत्यमेवम्; किंतु सुखेन विशेषितस्यैव आकाशस्य ध्येयत्वं विहितम्; न

त्वाकाशगुणस्य विशेषणस्य सुखस्य ध्येयत्वं विहितं स्यात्, विशेषणोपादानस्य विशेष्यनियन्तृत्वेनैवोपक्षयात्। अतः खेन सुखमपि

विशेष्यते ध्येयत्वाय। कुतश्चैतन्निश्चीयते? कंशब्दस्यापि ब्रह्मशब्दसंबन्धात् कं ब्रह्मेति। यदि हि सुखगुणविशिष्टस्य खस्य

ध्येयत्वं विवक्षितं स्यात्, कं खं ब्रह्मेति ब्रूयुः अग्नयः प्रथमम्। न चैवमुक्तवन्तः। किं तर्हि? कं ब्रह्म खं ब्रह्मेति। अतः

ब्रह्मचारिणो मोहापनयनाय कंखंशब्दयोरितरेतरविशेषविशेष्यत्वनिर्देशो युक्त व यद्वाव कमित्यादिः। तदेतदग्निभिरुक्तं

वाक्यार्थमस्मद्बोधाय श्रुतिराह -- प्राणं च ह असमै ब्रह्मचारिणे, तस्य आकाशः तदाकाशः, प्राणस्य संबन्धी आश्रयत्वेन हार्द

आकाश इत्यर्थः, सुखगुणवत्त्वनिर्देशात्; तं च आकाशं सुखगुणविशिष्टं ब्रह्म तत्स्थं च प्राणं ब्रह्मसंपर्कादेव ब्रह्मेत्युभयं प्राणं च

आकाशं च समुच्चित्य ब्रह्मणी ऊचुः अग्नय इति॥ इति दशखण्डभाष्यम्॥

अथ हैनमाहवनीयोऽनुशशास प्राण आकाशो द्यौर्विद्युदिति य ष विद्युति पुरुषो दृश्यते सोऽहमस्मि स वाहमस्मीति ॥ 1 ॥

(1) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

स य तमेवं विद्वानुपास्तेऽपहते पापकृत्यां लोकी भवति सर्वमायुरेति ज्योग्जीवति नास्यावस्पुरुषाः क्षीयन्त उप वयं तं भुञ्जामोऽस्ंमि च लोकेऽमुष्ंमि च य

तमेवं विद्वानुपास्ते ॥ 2 ॥ इति त्रयोदशः खण्डः ॥ 13 ॥

(2) -- अथ ह नम् अन्वाहार्यपचनः अनुशशास दक्षिणाग्निः -- आपो दिशो नक्षत्राणि चन्द्रमा इत्येता मम चतस्रस्तनवः चतुर्धा

अहमन्वाहार्यपचने आत्मानं प्रविभज्यावस्थितः। तत्र य ष चन्द्रमसि पुरुषो दृश्यते, सोऽहमस्मि, स वाहमस्मीति पूर्ववत्।

अन्नसंबन्धाज्ज्योतिष्ट्वसामान्याच्च अन्वाहार्यपचनचन्द्रमसोरेकत्वं दक्षिणदिक्संबन्धाच्च। अपां नक्षत्राणां च पूर्ववदन्नत्वेनैव

संबन्धः, नक्षत्राणां चन्द्रमसो भोग्यत्वप्रसिध्देः। अपामन्नोत्पादकत्वादन्नत्वं दक्षिणाग्नेः -- पृथिवीवद्गार्हपत्यस्य। समानमन्यत्॥

इति द्वादशखण्डभाष्यम्॥

ते होचुरुपकोसलैषा सोभ्य तेऽस्मद्विद्यात्मविद्या चाचार्यस्तु ते गतिं वक्तेत्याजगाम हास्याचार्यस्तमाचार्योऽभ्युवादोपकोसल3 इति ॥ 1 ॥

(1) -- तत् तत्र

षेर्गार्हस्थ्यं प्रति अभिप्रायं बुद्ध्वा धनार्थितां च उ ह व जानश्रुतिः पौत्रायणः षट्शतानि गवां निष्कं कण्ठहारम् अश्वतरीरथम् अश्वतरीभ्यां युक्तं रथं तदादाय

धनं गृहीत्वा प्रतिचक्रमे रैक्वं प्रति गतवान्। तं च गत्वा अभ्युवाद ह अभ्युक्तवान्।

भगव इति ह प्रतिशुश्राव ब्रह्मविद इव सोम्य ते मुखं भाति को नु त्वानुशशासेति को नु मानुशिष्याद्भो इतीहापेव निह्नुत इमे

नूनमीदृशा अन्यादृशा इतीहाग्नीनभ्यूदे किं नु सोम्य किल तेऽवोचन्निति ॥ 2 ॥

(2) -- हे रैक्व गवां षट् शतानि इमानि तुभ्यं मया आनीतानि, अयं निष्कः अश्वतरीरथश्चायम् तध्दनमादत्स्व। भगवोऽनुशाधि च मे माम् ताम्, यां च देवतां

त्वमुपास्से तद्देवतोपदेशेन मामनुशाधीत्यर्थः।

इदमिति ह प्रतिजज्ञे लोकान्वाव किल सोम्य तेऽवोचन्नहं तु ते तद्वक्ष्यामि यथा पुष्करपलाश आपो न  िलष्यन्त वमेवंविदि पापं

कर्म न  िलष्यत इति ब्रवीतु मे भगवानिति तस्मै होवाच ॥ 3 ॥ इति चतुर्दशः खण्डः ॥ 14 ॥

(3) -- तम् वमुक्तवन्तं राजानं प्रत्युवाच परो रैक्वः। अहेत्ययं निपातो विनिग्रहार्थीयोऽन्यत्र, इह त्वनर्थकः, वशब्दस्य पृथक्प्रयोगात्। हारेत्वा हारेण युक्ता इत्वा

गन्त्री सेयं हारेत्वा गोभिः सह तवैवास्तु तवैव तिष्ठतु न मम अपर्याप्तेन कर्मार्थमनेन प्रयोजनमित्यभिप्रायः। हे शूद्रेति -- ननु राजासौ क्षत्तृसंबन्धात्, स ह

क्षत्तारमुवाचेत्युक्तम्; विद्याग्रहणाय च ब्राह्मणसमीपोपगमात् शूद्रस्य च अनधिकारात् कथमिदमननुरूपं रैक्वेणोच्यते हे शूद्रेति। तत्राहुराचार्याः --

हंसवचनश्रवणात् शुगेनमाविवेश; तेनासौ शुचा श्रुत्वा रैक्वस्य महिमानं वा आद्रवतीति

षिः आत्मनः परोक्षज्ञतां दर्शयन् शूद्रेत्याहेति। शूद्रवद्वा धनेनैव नं विद्याग्रहणायोपजगाम न च शुश्रूषया। न तु जात्यैव शूद्र

इति। अपरे पुनराहुः अल्पं धनमाहृतमिति रुषैव नमुक्तवान् शूद्रेति। लिङ्गं च बह्वाहरणे उपादानं धनस्येति। तदु ह

षेर्मतं ज्ञात्वा पुनरेव जानश्रुतिः पौत्रायणो गवां सहस्रमधिकं जायां च

षेरभिमतां दुहितरमात्मनः तदादाय प्रतिचक्रमे क्रान्तवान्।

एष ह वै यज्ञो योऽयं पवत ष ह यन्निदँ सर्वं पुनाति यदेष यन्निदँ सर्वं पुनाति तस्मादेष व यज्ञस्तस्य मन च वाक्च वर्तनी ॥ 1 ॥

(4 -- 5) -- रैक्व इदं गवां सहस्रम् अयं निष्कः अयमश्वतरीरथः इयं जाया जायार्थं मम दुहिता आनीता अयं च ग्रामः

यस्मिन्नास्से तिष्ठसि स च त्वदर्थे मया कल्पितः; तदेतत्सर्वमादाय अनुशाध्येव मा मां हे भगवः, इत्युक्तः तस्या

जायार्थमानीताया राज्ञो दुहितुः ह व मुखं द्वारं विद्याया दाने तीर्थम् उपोद्गृह्ण्न् जानन्नित्यर्थः।'ब्रह्मचारी धनदायी मेधावी

श्रोत्रियः प्रियः। विद्यया वा विद्यां प्राह तानि तीर्थानि षण्मम' इति विद्याया वचनं विज्ञायते हि। वं जानन् उपोद्गृह्ण्न् उवाच

उक्तवान्। आजहार आहृतवान् भवान् इमाः गाः यच्चान्यध्दनं तत्साध्विति वाक्यशेषः। शूद्रेति पूर्वोक्तानुकृतिमात्रं न तु

कारणान्तरापेक्षया पूर्ववत्। अनेनैव मुखेन विद्याग्रहणतीर्थेन आलापयिष्यथाः आलापयसीति मां भाणयसीत्यर्थः। ते ह ते ग्रामा

रैक्वपर्णा नाम विख्याता महावृषेषु देशेषु यत्र येषु ग्रामेषु उवास उषितवान् रैक्वः, तानसौ ग्रामानदादस्मै रैक्वाय राजा। तस्मै

राज्ञे धनं दत्तवते ह किल उवाच विद्यां सः रैक्वः।

तयोरन्यतरां मनसा सँस्करोति ब्रह्मा वाचा होताध्वर्युरुद्गातान्यतराँ स यत्रोपाकृते प्रातरनुवाके पुरा परिधानीयाया ब्रह्मा व्यववदति ॥ 2 ॥

(4 -- 5) -- रैक्व इदं गवां सहस्रम् अयं निष्कः अयमश्वतरीरथः इयं जाया जायार्थं मम दुहिता आनीता अयं च ग्रामः

यस्मिन्नास्से तिष्ठसि स च त्वदर्थे मया कल्पितः; तदेतत्सर्वमादाय अनुशाध्येव मा मां हे भगवः, इत्युक्तः तस्या

जायार्थमानीताया राज्ञो दुहितुः ह व मुखं द्वारं विद्याया दाने तीर्थम् उपोद्गृह्ण्न् जानन्नित्यर्थः।'ब्रह्मचारी धनदायी मेधावी

श्रोत्रियः प्रियः। विद्यया वा विद्यां प्राह तानि तीर्थानि षण्मम' इति विद्याया वचनं विज्ञायते हि। वं जानन् उपोद्गृह्ण्न् उवाच

उक्तवान्। आजहार आहृतवान् भवान् इमाः गाः यच्चान्यध्दनं तत्साध्विति वाक्यशेषः। शूद्रेति पूर्वोक्तानुकृतिमात्रं न तु

कारणान्तरापेक्षया पूर्ववत्। अनेनैव मुखेन विद्याग्रहणतीर्थेन आलापयिष्यथाः आलापयसीति मां भाणयसीत्यर्थः। ते ह ते ग्रामा

रैक्वपर्णा नाम विख्याता महावृषेषु देशेषु यत्र येषु ग्रामेषु उवास उषितवान् रैक्वः, तानसौ ग्रामानदादस्मै रैक्वाय राजा। तस्मै

राज्ञे धनं दत्तवते ह किल उवाच विद्यां सः रैक्वः। इति द्वितीयखण्डभाष्यम्॥

अन्यतरामेव वर्तनीं सँस्करोति हीयतेऽन्यतरा स यथैकपाद्व्रजन्रथो वैकेन चक्रेण वर्तमानो रिष्यत्येवमस्य यज्ञो रिष्यति यज्ञँ रिष्यन्तं यजमानोऽनुरिष्यति स

इष्ट्वा पापीयान्भवति ॥ 3 ॥

(1) -- संभूयाग्नयः ब्रह्मचारिणे ब्रह्म उक्तवन्तः। अथ अनन्तरं प्रत्येकं स्वस्वविषयां विद्यां वक्तुमारेभिरे। तत्र आदौ नं

ब्रह्मचारिणं गार्हपत्यः अग्निः अनुशशास -- पृथिव्यग्निरन्नमादित्य इति ममैताश्चतस्रस्तनवः। तत्र य आदित्ये ष पुरुषो दृश्यते,

सोऽहमस्मि गार्हपत्योऽग्निः, यश्च गार्हपत्योऽग्निः स वाहमादित्ये पुरुषोऽस्मि, इति पुनः परावृत्त्या स वाहमस्मीति वचनम्।

पृथिव्यन्नयोरिव भोज्यत्वलक्षणयोः संबन्धो न गार्हपत्यादित्ययोः। अत्तृत्वपक्तृत्वप्रकाशनधर्मा अविशिष्टा इत्यतः

कत्वमेवानयोरत्यनत्म्। पृथिव्यन्नयोस्तु भोज्यत्वेन आभ्यां संबन्धः।

अथ यत्रोषाकृते प्रातरनुवाके न पुरा परिधानीयाया ब्रह्मा व्यववदत्युभे व वर्तनी सँस्कुर्वन्ति न हीयतेऽन्यतरा ॥ 4 ॥

(2) -- स यः कश्चित् वं यथोक्तं गार्हपत्यमग्निम् अन्नान्नादत्वेन चतुर्धा प्रविभक्तम् उपास्ते, सोऽपहते विनाशयति पापकृत्यां पापं

कर्म। लोकी लोकवांश्चास्मदीयेन लोकेनाग्नेयेन तद्वान्भवति यथा वयम्। इह च लोके सर्वं वर्षशतम् आयुरेति प्राप्नोति। ज्योक्

उज्ज्वलं जीवति नाप्रख्यात इत्येतत्। न च अस्य अवराश्च ते पुरुषाश्च अस्य विदुषः संततिजा इत्यर्थः, न क्षीयन्ते

संतत्युच्छेदो न भवतीत्यर्थः। किं च तं वयम् उपभुञ्जामः पालयामः अस्ंमिश्च लोके जीवन्तम् अमुष्ंमिश्च परलोके। य तमेवं

विद्वानुपास्ते, यथोक्तं तस्य तत्फलमित्यर्थः। इति कादशखण्डभाष्यम्॥

स यथोभयपाद्व्रजन्रथो वोभाभ्यां चक्राभ्यां वर्तमानः प्रतितिष्ठत्येवमस्य यज्ञः प्रतितिष्ठति यज्ञं प्रतितिष्ठन्तं यजमानोऽनुप्रतितिष्ठति स इष्टवा श्रेयान्भवति ॥

5 ॥ इति षोडशः खण्डः ॥ 16 ॥

(1) -- स वं ब्रह्मवित्सन् प्राप ह प्राप्तावानाचार्यकुलम्। तमाचार्योऽभ्युवाद सत्यकाम3 इति; भगव इति ह प्रतिशुश्राव।

(2) -- ब्रह्मविदिव वै सोम्य भासि। प्रसन्नेन्द्रियः प्रहसितवदनश्च निश्चिन्तः कृतार्थो ब्रह्मविद्भवति। अत आह आचार्यो

ब्रह्मविदिव भासीति; को न्विति वितर्कयन्नुवाच -- कस्त्वामनुशशासेति। स च आह सत्यकामः अन्ये मनुष्येभ्यः। देवता

मामनुशिष्टवत्यः। कोऽन्यो भगवच्छिष्यं मां मनुष्यः सन् अनुशासितुमुत्सहेतेत्यभिप्रायः। अतोऽन्ये मनुष्येभ्य इति ह प्रतिजज्ञे

प्रतिज्ञातवान्। भगवांस्त्वेव मे कामे ममेच्छायां ब्रूयात् किमन्यैरुक्तेन, नाहं तद्गणयामीत्यभिप्रायः।

प्रजापतिर्लोकानभ्यतपत्तेषां तप्यमानानाँ रसान्प्रावृहदग्ंनि पृथिव्या वायुमन्तरिक्षादादित्यं दिवः ॥ 1 ॥

(3) -- किंच श्रुतं हि यस्मात् मम विद्यते वास्मिन्नर्थे भगवद्दृशेभ्यो भगवत्समेभ्यः

षिभ्यः। आचार्याध्दैव विद्या विदिता साधिष्ठं साधुतमत्वं प्रापति प्राप्नोति; अतो भगवानेव ब्रूयादित्युक्तः आचार्यः अब्रवीत् तस्मै तामेव दैवतैरुक्तां विद्याम्। अत्र ह

न किंचन षोडशकलविद्यायाः किंचिदेकदेशमात्रमपि न वीयाय न विगतमित्यर्थः। द्विरभ्यासो विद्यापरिसमाप्त्यर्थः। इति नवमखण्डभाष्यम्॥

स तास्तिस्रो देवता अभ्यतपत्तासां तप्यमानानाँ रसान्प्रावृहदग्नेर्

चो वायोर्यजूँषि सामान्यादित्यात् ॥ 2 ॥

(1) -- य षोऽक्षिणि पुरुषः दृश्यते निवृत्तचक्षुर्भिर्ब्रह्मचर्यादिसाधनसंपन्नैः शान्तैर्विवेकिभिः दृष्टेर्द्रष्टा,'चक्षुषश्चक्षुः'

इत्यादिश्रुत्यन्तरात्; ननु अग्निभिरुक्तं वितथम्, यतः आचार्यस्तु ते गतिं वक्ता इति गतिमात्रस्य वक्तेत्यवोचन्,

भविष्यद्विषयापरिज्ञानं च अग्नीनाम्; नैष दोषः, सुखाकाशस्यैव अक्षिणि दृश्यत इति द्रष्टुरनुवादात्। ष आत्मा प्राणिनामिति ह

उवाच वमुक्तवान्; तत् यदेव आत्मतत्त्वमवोचाम, तदमृतम् अमरणधर्मि अविनाशि अत वाभयम्, यस्य हि विनाशाशङ्का तस्य

भयोपपत्तिः तदभावादभयम्, अत व तद्ब्रह्म बृहदनन्तमिति। किंच, अस्य ब्रह्मणोऽक्षिपुरुषस्य माहात्म्यम् -- तत् तत्र पुरुषस्य

स्थाने अक्षिणि यद्यप्यस्मिन्सर्पिर्वोदकं वा सिञ्चति, वर्त्मनी व गच्छति पक्ष्मावेव गच्छति; न चक्षुषा संबध्यते --

पद्मपत्रेणेवोदकम्। स्थानस्याप्येतन्माहात्म्यम्, किं पुनः स्थानिनोऽक्षिपुरुषस्य निरञ्जनत्वं वक्तव्यमित्यभिप्रायः।

स तां त्रयीं विद्यामभ्यतपत्तस्याम्तप्यमानाया रसान्प्रावृहद्भूरित्यृग्भ्यो भुवरिति यजर्ुभ्यः स्वरिति सामभ्यः ॥ 3 ॥

(2) -- एतं यथोक्तं पुरुषं संयद्वाम इत्याचक्षते। कस्मात्? यस्मादेतं सर्वाणि वाभानि वननीयानि संभजनीयानि शोभनानि

अभिसंयन्ति अभिसंगच्छन्तीत्यतः संयद्वामः। तथा वंविदमेनं सर्वाणि वामान्यभिसंयन्ति य वं वेद।

तद्यदृक्तो रिष्येद्भूः स्वाहेति गार्हपत्ये जुहुयादृचामेव तद्रसेनर्चां वीर्येणर्चां यज्ञस्य विरिष्टँ सन्दधाति ॥ 4 ॥

(3) -- एष उ व वामनीः, यस्मादेष हि सर्वाणि वामानि पुण्यकर्मफलानि पुण्यानुरूपं प्राणिभ्यो नयति प्रापयति वहति च

आत्मधर्मत्वेन। विदुषः फलम् -- सर्वाणि वामानि नयति य वं वेद।

अथ यदि यजुष्टो रिष्येद्भुवः स्वाहेति दक्षिणाग्नौ जुहुयाद्यजुषामेव तद्रसेन वीर्येण यजुषां यज्ञस्य विरिष्टँ सन्दधाति ॥ 5 ॥

(4) -- एष उ व भामनीः, ष हि यस्मात् सर्वेषु लोकेषु आदित्यचन्द्राग्न्यादिरूपैः भाति दीप्यते,'तस्य भासा सर्वमिदं विभाति'

इति श्रुतेः। अतो भामानि नयतीति भामनीः। य वं वेद, असावपि सर्वेषु लोकेषु भाति।

अथ यदि सामतों रिष्येत्स्वः स्वाहेत्याहवनीये जुहुयात्साम्नामेव तद्रसेन साम्नां वीर्येण साम्नां यज्ञस्य विरिष्टँ सन्दधाति ॥ 6 ॥

(5) -- अथेदानीं यथोक्तब्रह्मविदः गतिरुच्यते। यत् यदि उ च व अस्मिन् वंविदि शव्यं शवकर्म मृते कुर्वन्ति, यदि च न

कुर्वन्ति

त्विजः, सर्वथाप्येवंवित् तेन शवकर्मणा अकृतेनापि प्रतिबध्दो न ब्रह्म न प्राप्नोति; न च कृतेन शवकर्मणा अस्य कश्चनाभ्यधिको लोकः,'न कर्मणा वर्धते नो

कनीयान्' इति श्रुत्यन्तरात्। शवकर्मण्यनादरं दर्शयन् विद्यां स्तौति, न पुनः शवकर्म वंविदः न कर्तव्यमिति। अक्रियमाणे हि शवकर्मणि कर्मणां फलारम्भे

प्रतिबन्धः कश्चिदनुमीयतेऽन्यत्र। यत इह विद्याफलारम्भकाले शवकर्म स्याद्वा न वेति विद्यावतः अप्रतिबन्धेन फलारम्भं दर्शयति। ये सुखाकाशमक्षिस्थं संयद्वामो

वामनीर्भामनीरित्येवंगुणमुपासते प्राणसहितामग्निविद्यां च, तेषामन्यत्कर्म भवतु मा वा भूत् सर्वथा अपि ते अर्चिषमेवाभिसंभवन्ति अर्चिरभिमानिनीं

देवतामभिसंभवन्ति प्रतिपद्यन्त इत्यर्थः। अर्चिषः अचिर्देवताया अहः अहरभिमानिनीं देवताम्, अह्नः आपूर्यमाणपक्षं शुक्लपक्षदेवताम्, आपूर्यमाणपक्षात्

यान्षण्मासान् उदङ् उत्तरां दिशम् ति सविता तान्मासान् उत्तरायणदेवताम्, तेभ्यो मासेभ्यः संवत्सरं संवत्सरदेवताम्, ततः संवत्सरादादित्यम्,

आदित्याच्चन्द्रमसम्, चन्द्रमसो विद्युतम्। तत् तत्रस्थान् तान् पुरुषः कश्चिद्ब्रह्मलोकादेत्य अमानवः मानव्यां सृष्टौ भवः मानवः न मानवः अमानवः स पुरुषः

नान्ब्रह्म सत्यलोकस्थं गमयति गन्तृगन्तव्यगमयितृत्वव्यपदेशेभ्यः, सन्मात्रब्रह्मप्राप्तौ तदनुपपत्तेः।'ब्रह्मैव सन्ब्रह्माप्येति' इति हि तत्र वक्तुं न्याय्यम्।

सर्वभेदनिरासेन सन्मात्रप्रतिपत्तिं वक्ष्यति। न च अदृष्टो मार्गोऽगमनायोपतिष्ठते,'स नमविदितो न भुनक्ति' इति श्रुत्यन्तरात्। ष देवपथः

देवैरर्चिरादिभिर्गमयितृत्वेनाधिकृतैरुपलक्षितः पन्था देवपथ उच्यते। ब्रह्म गन्तव्यं तेन च उपलक्षित इति ब्रह्मपथः। तेन प्रतिपद्यमाना गच्छन्तो ब्रह्म इमं मानवं

मनुसंबन्धिनं मनोः सृष्टिलक्षणमावर्तं नावर्तन्ते आवर्तन्तेऽस्मिञ्जननमरणप्रबन्धचक्रारूढा घटीयन्त्रवत्पुनः पुनरित्यावर्तः तं न प्रतिपद्यन्ते। नावर्तन्ते इति द्विरुक्तिः

सफलाया विद्यायाः परिसमाप्तिप्रदर्शनार्था। इति पञ्चदशखण्डभाष्यम्॥

तद्यथा लवणेन सुवर्णं सन्दध्यात्सुवर्णेन रजतँ रजतेन त्रपु त्रपुणा सीसँ सीसेन लोहं लोहेन दारु दारु चर्मणा ॥ 7 ॥

(1) --

एवमेषां लोकानामासां देवतानामस्यास्त्रय्या विद्याया वीर्येण यज्ञस्य विरिष्टँ सन्दधाति भेषजकृतो ह वा ष यज्ञो यत्रैवंविह्ब्रह्मा

भवति ॥ 8 ॥

तमेतं श्रध्दातपोभ्यां सिध्दं वायुदेवता दिक्संबन्धिनी तुष्टा सति

षभमनुप्रविश्य

षभभावमापन्ना अनुग्रहाय अथ ह नमृषभोऽभ्युवाद अभ्युक्तवान् सत्यकाम3 इति संबोध्य। तम् असौ सत्यकामो भगव इति ह प्रतिशुश्राव प्रतिवचनं ददौ। प्राप्ताः

सोम्य सहस्रं स्मः, पूर्णा तव प्रतिज्ञा, अतः प्रापय नः अस्मानाचार्यकुलम्।

एष ह वा उदक्प्रवणो यज्ञो यत्रैवंविह्ब्रह्मा भवत्येवंविदँ ह वा षा ब्रह्माणमनुगाथा यतो यत आवर्तते तत्तद्गच्छति ॥ 9 ॥

(2) -- किंच अहं ब्रह्मणः परस्य ते तुभ्यं पादं ब्रवाणि कथयानि। इत्युक्तः प्रत्युवाच -- ब्रवीतु कथयतु मे मह्यं भगवान्। इत्युक्तः

षभः तस्मै सत्यकामाय ह उवाच -- प्राची दिक्कला ब्रह्मणः पादस्य चतुर्थो भागः। तथा प्रतीची दिक्कला दक्षिणा दिक्कला

उदीची दिक्कला, ष वै सोम्य ब्रह्मणः पादः चतुष्कलः चतस्रः कला अवयवा यस्य सोऽयं चतुष्कलः पादो ब्रह्मणः प्रकाशवान्नाम

प्रकाशवानित्येव नाम अभिधानं यस्य। तथोत्तरेऽपि पादास्त्रयश्चतुष्कला ब्रह्मणः।

मानवो ब्रह्मैवैक

त्विक्कुरून वाभिरक्षत्येवंविध्द वै ब्रह्मा यज्ञं यजमानँ सर्वां चत्र्विजोऽभिरक्षति तस्मादेवंविदमेव ब्रह्माणं कुर्वीत नानेवंविदं

नानेवंविदम् ॥ 10 ॥ इति सप्तदशः खण्डः ॥ 17 ॥ इति छान्दोग्योपनिषदि चतुर्थोऽध्यायः ॥ 4 ॥

(3) -- स यः कश्चित् वं यथोक्तमेतं ब्रह्मणः चतुष्कलं पादं विद्वान् प्रकाशवानित्यनेन गुणेन विशिष्टम् उपास्ते, तस्येदं फलम् -- प्रकाशवानस्ंमिल्लोके भवति

प्रख्यातो भवतीत्यर्थः; तथा अदृष्टं फलम् -- प्रकाशवतः ह लोकान् देवादिसंबन्धिनः मृतः सन् जयति प्राप्नोति; य तमेवं विद्वान् चतुष्कलं पादं ब्रह्मणः

प्रकाशवानित्युपास्ते। इति पञ्चमखण्डभाष्यम्॥

तदु ह जानश्रुतिः पौत्रायणः षट् शतानि गवां निष्कम वतरीरथं तदादाय प्रतिचक्त्रमे तँ हाभ्युवाद ॥ 1 ॥

(1) -- जानश्रुतिः जनश्रुतस्यापत्यम्। ह ेतिह्यार्थः। पुत्रस्य पौत्रः पौत्रायणः स व श्रध्दादेयः श्रध्दापुरःसरमेव ब्राह्मणादिभ्यो देयमस्येति श्रध्दादेयः। बहुदायी प्रभूतं

दातुं शीलमस्येति बहुदायी। बहुपाक्यः वहु पक्तव्यमहन्यहनि गृहे यस्यासौ बहुपाक्यः; भोजनार्थिभ्यो बह्वस्य गृहेऽन्नं पच्यत इत्यर्थः। वंगुणसंपन्नोऽसौ

जानश्रुतिः पौत्रायणो विशिष्टे देशे काले च कस्ंमिश्चित् आस बभूव। स ह सर्वतः सर्वासु दिक्षु ग्रामेषु नगरेषु आवसथान् त्य वसन्ति येष्विति आवसथाः तान्

मापयांचक्रे कारितवानित्यर्थः। सर्वत व मे मम अन्नं तेष्वावसथेषु वसन्तः अत्स्यन्ति भोक्ष्यन्त इत्येवमभिप्रायः।

रैक्केमानि षट् शतानि गवामयं निष्कोऽयम वतरीरथोऽन्तु म तां भगवो देवताँ शाधि यां देवतामुपास्स इति ॥ 2 ॥

(2) -- तत्रैवं सति राजनि तस्मिन्धर्मकाले हर्म्यतलस्थे अथ ह हंसा निशायां रात्रौ अतिपेतुः।

षयो देवता वा राज्ञोऽन्नदानगुणैस्तोषिताः सन्तः हंसरूपा भूत्वा राज्ञो दर्शनगोचरे अतिपेतुः पतितवन्तः। तत् तस्मिन्काले तेषां

पततां हंसानाम् कः पृष्ठतः पतन् अग्रतः पतन्तं हंसमभ्युवाद अभ्युक्तवान् -- हो होयीति भो भो इति संबोध्य भल्लाक्ष

भल्लाक्षेत्यादरं दर्शयन् यथा पश्य पश्याश्चर्यमिति तद्वत्; भल्लाक्षेति मन्ददृष्टित्वं सूचयन्नाह; अथवा

सम्यगब्रह्मदर्शनाभिमानवत्त्वात्तस्य असकृदुपालब्धस्तेन पीडयमानोऽमर्षितया तत्सूचयति भल्लाक्षेति; जानश्रुतेः पौत्रायणस्य समं

तुल्यं दिवा द्युलोकेन ज्योतिः प्रभास्वरम् अन्नदानादिजनितप्रभावजम् आततं व्याप्तं द्युलोकस्पृगित्यर्थः; दिवा अह्ना वा समं

ज्योतिरित्येतत्; तन्मा प्रसाङ्क्षीः सञ्जनं सक्तिं तेन ज्योतिषा संबन्धं मा कार्षीरित्यर्थः। तत्प्रसञ्जनेन तत् ज्योतिः त्वा त्वां मा

प्रधाक्षीः मा दहत्वित्यर्थः; पुरुषव्यत्ययेन मा प्रधाक्षीदिति।

तमु ह परः प्रत्युवाचाह हारेत्वा शूद्र तवैव सह गोभिरस्त्विति तदु ह पुनरेव जानश्रुतिः पौत्रायणः सहस्रं गवां निष्कम वतरीरथं दुहितरं तदादाय प्रतिचक्त्रमे

॥ 3 ॥

(3) -- तम् वमुक्तवन्तं परः इतरोऽग्रगामी प्रत्युवाच -- अरे निकृष्टोऽयं राजा वराकः, तं कमु नं सन्तं केन माहात्म्येन युक्तं

सन्तमिति कुत्सयति नमेवं सबहुमानमेतद्वचनमात्थ रैक्वमिव सयुग्वानम्, सह युग्वना गन्त्र्या वर्तत इति सयुग्वा रैक्वः, तमिव

आत्थ नम्; अननुरूपमस्मिन्नयुक्तमीदृशं वक्तुं रैक्व इवेत्यभिप्रायः। इतरश्च आह -- यो नु कथं त्वयोच्यते सयुग्वा रैक्वः।

इत्युक्तवन्तं भल्लाक्ष आह -- श्रृणु यथा स रैक्वः।

तँ हाभ्युवाद रैकेंदँ सहस्रं गवामयं निष्कोऽयम वतरीरथ इयं जायायं ग्रामो यस्मिन्नास्सेऽन्वेव मा भगवः शाधीति ॥ 4 ॥

(4) -- यथा लोके कृतायः कृतो नामायो द्यूतसमये प्रसिध्दश्चतुरङ्कः, स यदा जयति द्यूते प्रवृत्तानाम्, तस्मै विजिताय

तदर्थमितरे त्रिद्व्येकाङ्का अधरेयाः त्रेताद्वापरकलिनामानः संयन्ति संगच्छन्तेऽन्तर्भवन्ति; चतुरङ्के कृताये भिद्व्येकाङ्कानां

विद्यमानत्वात्तदन्तर्भवन्तीत्यर्थः। यथा अयं दृष्टान्तः, वमेनं रैक्वं कृतायस्थानीयं त्रेताद्ययस्थानीयं सर्वं तदभिसमैति अन्तर्भवति

रैक्वे। किं तत्? यत्ंकिच लोके सर्वाः प्रजाः साधु शोभनं धर्मजातं कुर्वन्ति, तत्सर्वं रैक्वस्य धर्मेऽन्तर्भवति, तस्य च फले

सर्वप्राणिधर्मफलमन्तर्भवतीत्यर्थः। तथा अन्योऽपि कश्चित् यः तत् वेद्यं वेद। किं तत्? यत् वेद्यं सः रैक्वः वेद; तद्वेद्यमन्योऽपि

यो वेद, तमपि सर्वप्राणिधर्मजातं तत्फलं च रैक्वमिवाभिसमैतीत्यनुवर्तते। सः वंभूतः अरैक्वोऽपि मया विद्वान् तदुक्तः वमुक्तः,

रैक्ववत्स व कृतायस्थानीयो भवतीत्यभिप्रायः।

तस्या ह मुखमुपोद्गृह्णन्नुवाचाजहारेमाः शूद्रानेनैव मुखेनालापयिष्यथा इति ते हैते रैक्कपर्णा नाम महावृषेषु यत्रास्मा उवास तस्मै होवाच ॥ 5 ॥ इति

द्वितीयः खण्डः ॥ 2 ॥

(5 -- 6) -- तदु ह तदेतदीदृशं हंसवाक्यमात्मनः कुत्सारूपमन्यस्य विदुषो रैक्वादेः प्रशंसारूपम् उपशुश्राव श्रुतवान्हर्म्यतलस्थो

राजा जानश्रुतिः पौत्रायणः। तच्च हंसवाक्यं स्मरन्नेव पौनःपुन्येन रात्रिशेषमतिवाहयामास। ततः स वन्दिभी राजा

स्तुतियुक्ताभिर्वाग्भिः प्रतिबोध्यमानः उवाच क्षत्तारं संजिहान व शयनं निद्रां वा परित्यजन्नेव, हेऽङ्ग वत्स अरे सयुग्वानमिव

रैक्वमात्थ किं माम्; स व स्तुत्यर्हो नाहमित्यभिप्रायः। अथवा सयुग्वानं रैक्वमात्थ गत्वा मम तद्दिदृक्षाम्। तदा

इवशब्दोऽवधारणार्थोऽनर्थको वा वाच्यः। स च क्षत्ता प्रत्युवाच रैक्वानयनकामो राज्ञोऽभिप्रायज्ञः -- यो नु कथं सयुग्वा रैक्व

इति, राज्ञा वं चोक्तः आनेतुं तच्चिह्नं ज्ञातुमिच्छन् यो नु कथं सयुग्वा रैक्व इत्यवोचत्। स च भल्लाक्षवचनमेवावोचत् तस्य

स्मरन्।

सत्यकामो ह जाबालो जबालां मातरमामन्त्रयाञ्चक्रे ब्रह्मचर्यं भवति विवत्स्यामि किंगोत्रो विवत्स्यामि किंगोत्रो न्वहमस्मीति ॥ 1 ॥

(5 -- 6) -- तदु ह तदेतदीदृशं हंसवाक्यमात्मनः कुत्सारूपमन्यस्य विदुषो रैक्वादेः प्रशंसारूपम् उपशुश्राव श्रुतवान्हर्म्यतलस्थो

राजा जानश्रुतिः पौत्रायणः। तच्च हंसवाक्यं स्मरन्नेव पौनःपुन्येन रात्रिशेषमतिवाहयामास। ततः स वन्दिभी राजा

स्तुतियुक्ताभिर्वाग्भिः प्रतिबोध्यमानः उवाच क्षत्तारं संजिहान व शयनं निद्रां वा परित्यजन्नेव, हेऽङ्ग वत्स अरे सयुग्वानमिव

रैक्वमात्थ किं माम्; स व स्तुत्यर्हो नाहमित्यभिप्रायः। अथवा सयुग्वानं रैक्वमात्थ गत्वा मम तद्दिदृक्षाम्। तदा

इवशब्दोऽवधारणार्थोऽनर्थको वा वाच्यः। स च क्षत्ता प्रत्युवाच रैक्वानयनकामो राज्ञोऽभिप्रायज्ञः -- यो नु कथं सयुग्वा रैक्व

इति, राज्ञा वं चोक्तः आनेतुं तच्चिह्नं ज्ञातुमिच्छन् यो नु कथं सयुग्वा रैक्व इत्यवोचत्। स च भल्लाक्षवचनमेवावोचत् तस्य

स्मरन्।

सा हैनमुवाच नाहमेतद्वेद तात यद्गोत्रस्त्वमसि बह्वहं चरन्ती परिचारिणी यौवने त्वामलभे साहमेतन्न वेद यद्गोत्रस्त्वमसि जबाला तु नामाहमस्मि सत्यकामो

नाम त्वमसि स सत्यकाम व जाबालो ब्रुवीथा इति ॥ 2 ॥

(7) -- स ह क्षत्ता नगरं ग्रामं वा गत्वा अन्विष्य रैक्वं नाविदं न व्यज्ञासिषमिति प्रत्येयाय प्रत्यागतवान्। तं होवाच क्षत्तारम् --

अरे यत्र ब्राह्मणस्य ब्रह्मविद कान्तेऽरण्ये नदीपुलिनादौ विविक्ते देशे अन्वेषणा अनुमार्गणं भवति, तत् तत्र नं रैक्वम् अर्च्छ

च्छ गच्छ, तत्र मार्गणं कुर्वित्यर्थः।

स ह हारिद्रुमतं गौतममेत्योवाच ब्रह्मचर्यं भगवति वत्स्याम्युपेयां भगवन्तमिति ॥ 3 ॥

(8) --

तँ होवाच किंगोत्रो नु सोम्यासीति स होवाच नाहमेतद्वेद भो यद्गोत्रोऽहमस्म्यपृच्छं मातरँ सा मा प्रत्यब्रवीद्बह्वहं चरन्ती

परिचारिणी यौवने त्वामलभे साहमेतन्न वेद यद्गोत्रस्त्वमसि जबाला तु नामाहमस्मि सत्यकामो नाम त्वमसीति सोऽहँ

सत्यकामो जाबालोऽस्मि भो इति ॥ 4 ॥

इत्युक्तः क्षत्ता अन्विष्य तं विजने देशे अधस्ताच्छकटस्य गन्त्र्याः पामानं खर्जूं कषमाणं कण्डूयमानं दृष्ट्वा, अयं नूनं सयुग्वा रैक्व इति उप समीपे उपविवेश

विनयेनोपविष्टवान्। तं च रैक्वं ह अभ्युवाद उक्तवान्। त्वमसि हे भगवः भगवन् सयुग्वा रैक्व इति। वं पृष्टः अहमस्मि हि अरा3 अरे इति ह अनादर व

प्रतिजज्ञे अभ्युपगतवान् -- स तं विज्ञाय अविदं विज्ञातवानस्मीति प्रत्येयाय प्रत्यागत इत्यर्थः। इति प्रथमखण्डभाष्यम्॥

तँ होवाच नैतदब्राह्मणो विवक्त्तुमर्हति समिधँ सोम्याहरोप त्वा नेष्ये न सत्यादगा इति तमुपनीय कृशानामबलानां चतुःशता गा

निराकृत्योवाचेमाः सोम्यानुसंव्रजेति ता अभिप्रस्थापयन्नुवाच नासहस्रेणावर्तेयेति स ह वर्षगणं प्रोवास ता यदा सहस्रँ सम्पेदुः ॥

5 ॥ इति चतुर्थः खण्डः ॥ 4 ॥

1क्ष्दद्यध्ददृड्डद्वड़द्यत्दृद: 1अत्र ब्रह्मणो मौनं विहितम्, तद्रेषे ब्रह्मत्वकर्मणि च अथान्यस्ंमिश्च हौत्रादिकर्मरेषे व्याहृतिहोमः प्रायश्चित्तमिति तदर्थं व्याहृतयो

विधातव्या इत्याह -- (1) -- प्रजापतिः लोकानभ्यतपत् लोकानुद्दिश्य तत्र सारजिघृक्षया ध्यानलक्षणं तपश्चचार। तेषां तप्यमानानां लोकानां रसान्

साररूपान्प्रावृहत् उध्दृतवान् जग्राहेत्यर्थः। कान्? अग्ंनि रसं पृथिव्याः, वायुमन्तरिक्षात्, आदित्यं दिवः॥

अथ हैनमृषभोऽभ्युवाद सत्यकाम3 इति भगव इति ह प्रतिशुश्राव प्राप्ताः सोम्य

(2) -- पुनरप्येवमेवाग्न्याद्याः स तास्तिस्रो देवता उद्दिश्य अभ्यतपत्। ततोऽपि सारं रसं त्रयीविद्यां जग्राह॥

सहस्रँ स्मः प्रापय न आचार्यकुलम् ॥ 1 ॥

(3) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

ब्रह्मण च ते पादं ब्रवाणीति ब्रवीतु मे भगवानिति तस्मै होवाच प्राची दिक्कला प्रतीची दिक्कला दक्षिणा दिक्कलोदीची

दिक्कलैष वै सोम्य चतुष्कलः पादो ब्रह्मणः प्रकाशवान्नाम ॥ 2 ॥

(4) -- स तां पुनरभ्यतपत् त्रयीं विद्याम्। तस्यास्तप्यमानाया रसं भूरिति व्याहृतिम्

ग्भ्यो जग्राह; भुवरिति व्याहृतिं यजर्ुभ्यः; स्वरिति व्याहृतिं सामभ्यः। अत व लोकदेववेदरसा महाव्याहृतयः। अतः तत् तत्र यज्ञे

यदि

क्तः

क्संबन्धादृङ्निमित्तं रिष्येत् यज्ञः क्षतं प्राप्नुयात्, भूः स्वाहेति गार्हपत्ये जुहुयात्। सा तत्र प्रायश्चित्तिः। कथम्?

चामेव, तदिति क्रियाविशेषणम्, रसेन

चां वीर्येण ओजसा

चां यज्ञस्य

क्संबन्धिनो यज्ञस्य विरिष्टं विच्छिन्नं क्षतरूपमुत्पन्नं संदधाति प्रतिसंधत्ते॥

स य तमेवं विद्वाँ चतुष्कलं पादं ब्रह्मणः प्रकाशवानित्युपास्ते प्रकाशवानस्ंमिल्लोके भवति प्रकाशवतो ह लोकाञ्जयति य तमेवं विद्वाँ चतुष्कलं पादं ब्रह्मणः

प्रकाशवानित्युपास्ते ॥ 3 ॥ इति पञ्चमः खण्डः ॥ 5 ॥

(5) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

अग्निष्टे पादं वक्तेति स ह वोभूते गा अभिप्रस्थापयाञ्चकार ता यत्राभि सायं बभूवुस्तत्राग्निमुपसमाधाय गा उपरुध्य समिधमाधाय प चादग्नेः प्राङुपोपविवेश

॥ 1 ॥

(6) -- अथ यदि यजुष्टो यजुर्निमित्तं रिष्येत्, भुवः स्वाहेति दक्षिणाग्नौ जुहुयात्। तथा सामनिमित्ते रेषे स्वः स्वाहेत्याहवनीये

जुहुयात्। तथा पूर्ववद्यज्ञं संदधाति। ब्रह्मनिमित्ते तु रेषे त्रिष्वग्निषु तिसृभिर्वाहृतिभिर्जुहुयात्। त्रय्या हि विद्यायाः स रेषः, 'अत

केन ब्रह्मत्वमित्ययनैव त्रय्या विद्यया' इति श्रुतेः। न्यायान्तरं वा मृग्यं ब्रह्मत्वनिमित्ते रेषे॥

तमग्निरभ्युवाद सत्यकाम3 इति भगव इति ह प्रतिशुश्राव ॥ 2 ॥

(7) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

ब्रह्मणः सोम्य ते पादं ब्रवाणीति ब्रवीतु मे भगवानिति तस्मै होवाच पृथिवी कलान्तरिक्षं कला द्यौः कला समुद्रः कलैष वै सोम्य चतुष्कलः पादो

ब्रह्मणोऽनन्तवान्नाम ॥ 3 ॥

(8) -- तद्यथा लवणेन सुवर्णं संदध्यात्। क्षारेण टङ्कणादिना खरे मृदुत्वकरं हि तत्। सुवर्णेन रजतमशक्यसंधानं संदध्यात्।

रजतेन तथा त्रपु, त्रपुणा सीसम्, सीसेन लोहम्, लोहेन दारु, दारु चर्मणा चर्मबन्धनेन। वमेषां लोकानामासां

देवतानामस्यास्त्रय्या विद्याया वीर्येण रसाख्येनौजसा यज्ञस्य विरिष्टं संदधाति। भेषजकृतो ह वा ष यज्ञः -- रोगार्त इव

पुमांश्चिकित्सकेन सुशिक्षितेन ष यज्ञो भवति। कोऽसौ? यत्र यस्मिन्यज्ञे वंवित् यथोक्तव्याहृतिहोमप्रायश्चित्तवित् ब्रह्मा

त्विग्भवति स यज्ञ इत्यर्थः॥

स य तमेवं विद्वाँ चतुष्कलं पादं ब्रह्मणोऽनन्तवानित्युपास्तेऽनन्तवानस्ंमिल्लोके भवत्यनन्तवतो ह लोकाञ्जुयति य तमेवं

विद्वाँ चतुष्कलं पादं ब्रह्मणोऽनन्तवानित्युपास्ते ॥ 4 ॥ इति षष्ठः

(9) -- किं च, ष ह वा उदक्प्रवण उदङ्निमनो दक्षिणोच्छ्रायो यज्ञो भवति; उत्तमार्गप्रतिपत्तिहेतुरित्यर्थः। यत्रैवंविद्ब्रह्मा भवति। वंविदं ह वै ब्रह्माणम्

त्विजं प्रति षा अनुगाथा ब्रह्मणः स्तुतिपरा -- यतो यत आवर्तते कर्म प्रदेशात्

त्विजां यज्ञः क्षतीभवन्, तत्तद्यज्ञस्य क्षतरूपं प्रतिसंदधत् प्रायश्चित्तेन गच्छति परिपालयतीत्येतत्॥

खण्डः ॥ 6 ॥

(10) -- मानवो ब्रह्मा मौनाचरणान्मननाद्वा ज्ञानवत्त्वात्; ततो ब्रह्मैवैकः

त्विक् कुरून् कर्तृन् -- योध्दृनारूढानश्वा बडबा यथा अभिरक्षति, वंवित् ह वै ब्रह्मा यज्ञं यजमानं सर्वांश्च

त्विजोऽभिरक्षति, तत्कृतदोषापनयनात्। यत वं विशिष्टो ब्रह्मा विद्वान्, तस्मादेवंविदमेव यथोक्तव्याहृत्यादिविदं ब्रह्माणं कुर्वीत, नानेवंविदं कदाचनेति।

द्विरभ्यासोऽध्यायपरिसमाप्त्यर्थः॥ इति सप्तदशखण्डभाष्यम्॥ इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यस्य श्रीगोविन्दभग- वत्पूज्यपादशिष्यस्य श्रीमच्छंकरभगवतः

कृतौ छान्दोग्योपनिषद्भाष्ये चतुर्थोऽध्यायः समाप्तः॥

हँसस्ते पादं वक्तेति स ह वोभूते गा अभिप्रस्थापयाञ्चकार ता यत्राभि सायं बभूचुस्तत्राग्निमुपसमाधाय गा उपरुध्य

समिधमाधाय प चादग्रेः प्राङुपोपविवेश ॥ 1 ॥

(1) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

तँ हँस उपनिपत्याभ्युवाद सत्यकाम3 इति भगव इति ह प्रतिशुश्राव ॥ 2 ॥

(2) -- सोऽग्निः हंसः ते पादं वक्तेत्युक्त्वा उपरराम। हंस आदित्यः, शौक्लयात्पतनसामान्याच्च। स ह श्वोभूते इत्यादि समानम्॥

ब्रह्मणः सोम्य ते पादं ब्रवाणीति ब्रवीतु मे भगवानिति तस्मै होवाचाग्निः कला सूर्यः कला चन्द्रः कला विद्युत्कलैष वै सोम्य

चतुष्कलः पादो ब्रह्मणो ज्योतिष्मान्नाम ॥ 3 ॥

(3) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

स य तमेवं विद्वाँ चतुष्कलं पादं ब्रह्मणो ज्योतिष्मानित्युपास्ते ज्योतिष्मानस्ंमिल्लोके भवति ज्योतिष्मतो ह लोकाञ्जयिति य

तमेवं विद्वाँ चतुष्कलं पादं ब्रह्मणो ज्योतिष्मानित्युपास्ते ॥ 4 ॥ इति सप्तमः खण्डः ॥ 7 ॥

(4) -- अग्निः कला सूर्यः कला चन्द्रः कला विद्युत्कलैष वै सोम्येति ज्योतिर्विषयमेव च दर्शनं प्रोवाच; अतो हंसस्य आदित्यत्वं प्रतीयते। विद्वत्फलम् --

ज्योतिष्मान् दीप्तियुक्तोऽस्मिल्लाँके भवति। चन्द्रादित्यादीनां ज्योतिष्मत व च मृत्वा लोकान् जयति। समानमुत्तरम्॥ इति सप्तखण्डभाष्यम्॥

1क्ष्दद्यध्ददृड्डद्वड़द्यत्दृद: 1रहस्यप्रकरणे प्रसङ्गात् आरण्यकत्वसामान्याच्च यज्ञे क्षत उत्पन्ने व्याहृतयः प्रायश्चित्तार्था विधातव्याः, तदभिज्ञस्य च

त्विजो ब्रह्मणो मौनमित्यत इदमारभ्यते --

मद्गुष्टे पादं वक्तेति स ह वोभूते गा अभिप्रस्थापयाञ्चकार ता यत्राभि सायं बभूवुस्तत्राग्निमुपसमाधाय गा उपरुध्य समिधमाधाय प चादग्नेः प्राङुपोपविवेश

॥ 1 ॥

(1) -- एष वै ष वायुः योऽयं पवते अयं यज्ञः। ह वै इति प्रसिध्दार्थावद्योतकौ निपातौ। वायुप्रतिष्ठो हि यज्ञः प्रसिध्दः श्रुतिषु,

'स्वाहा वातेधाः' 'अयं वै यज्ञो योऽयं पवते' इत्यादिश्रुतिभ्यः। वात व हि चलनात्मकत्वात्क्रियासमवायी, 'वात व यज्ञस्यारम्भको

वातः प्रतिष्ठा' इति च श्रवणात्। ष ह यन् गच्छन् चलन् इदं सर्वं जगत् पुनाति पावयति शोधयति। न हि अचलतः

शुध्दिरस्ति। दोषनिरसनं चलतो हि दृष्टं न स्थिरस्य। यत् यस्माच्च यन् ष इदं सर्वं पुनाति, तस्मादेष व यज्ञः यत्पुनातीति।

तस्यास्यैवं विशिष्टस्य यज्ञस्य वाक्च मन्त्रोच्चारणे व्यापृता, मनश्च यथाभूतार्थज्ञाने व्यापृतम्, ते ते वाङ्मनसे वर्तनी मार्गौ,

याभ्यां यज्ञस्तायमानः प्रवर्तते ते वर्तनी; 'प्राणापानपरिचलनवत्या हि वाचश्चित्तस्य चोत्तरोत्तरक्रमो यद्यज्ञः' इति हि श्रुत्यन्तरम्।

अतो वाङ्मनसाभ्यां यज्ञो वर्तत इति वाङ्मनसे वर्तनी उच्येते यज्ञस्य॥

तं मद्गुरुपनिपत्याभ्युवाद सत्यकाम3 इति भगव इति ह प्रतिशुश्राव ॥ 2 ॥

(2) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

ब्रह्मणः सोम्य ते पादं ब्रवाणीति ब्रवीतु मे भगवानिति तस्मै होवाच प्राणः कला चक्षुः कला श्रोत्रं कला मनः कलैष वै सोम्य चतुष्कलः पादो ब्रह्मण

आयतनवान्नाम ॥ 3 ॥

(3) -- तयोः वर्तन्योः अन्यतरां वर्तनीं मनसा विवेकज्ञानवता संस्करोति ब्रह्मा

त्विक्, वाचा वर्तन्या होताध्वर्युरुद्गाता इत्येते त्रयोऽपि त्रत्विजः अन्यतरां वाग्लक्षणां वर्तनीं वाचैव संस्कुर्वन्ति। तत्रैवं सति वाङ्मनसे वर्तनी संस्कार्ये यज्ञे।

अथ स ब्रह्मा यत्र यस्मिन्काले उपाकृते प्रारब्धे प्रातरनुवाके शस्त्रे, पुरा पूर्वं परिधानीयाया

चः ब्रह्मा तस्मिन्नन्तरे काले व्यवदति मौनं परित्यजति यदि, तदा अन्यतरामेव वाग्वर्तनीं संस्करोति। ब्रह्मणा संस्क्रियमाणा

मनोवर्तनी हीयते विनश्यति छिद्रीभवति अन्यतरा; स यज्ञः वाग्वर्तन्यैव अन्यतरया वर्तितुमशक्नुवन् रिष्यति। कथमिवेति, आह

-- स यथैकपात् पुरुषः व्रजन् गच्छन्नध्वानं रिष्यति, रथो वैकेन चक्रेण वर्तमानो गच्छन् रिष्यति, वमस्य यजमानस्य कुब्रह्मणा

यज्ञो रिष्यति विनश्यति। यज्ञं रिष्यन्तं यजमानोऽनुरिष्यति। यज्ञप्राणो हि यजमानः। अतो युक्तो यज्ञरेषे रेषस्तस्य। सः तं

यज्ञमिष्ट्वा तादृशं पापीयान् पापतरो भवति॥

स य तमेवं विद्वां चतुष्कलं पादं ब्रह्मण आयतनवानित्युपास्त आयतनवानसंमिल्लोके भवत्यायतनवतो ह लोकाञ्जयति य तमेवं विद्वां चतुष्कलं पादं ब्रह्मण

आयतनवानित्युपास्ते ॥ 4 ॥ इत्यष्टमः खण्डः ॥ 8 ॥

(4) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

प्राप हाचार्यकुलं तमाचार्योऽभ्युवाद सत्यकाम3 इति भगव इति ह प्रतिशुश्राव ॥

(5) -- अथ पुनः यत्र ब्रह्मा विद्वान् मौनं परिगृह्य वाग्विसर्गमकुर्वन् वर्तते यावत्परिधानीयाया न व्यवदति, तथैव सर्वत्र्विजः, उभे

व वर्तनी संस्कुर्वन्ति न हीयतेऽन्यतरापि। किमिवेत्याहपूर्वोक्तविपरीतौ दृष्टान्तौ। वमस्य यजमानस्य यज्ञः स्ववर्तनीभ्यां वर्तमानः

प्रतितिष्ठति स्वेन आत्मनाविनश्यन्वर्तत इत्यर्थः। यज्ञं प्रतितिष्ठन्तं यजमानोऽनुप्रतितिष्ठति। सः यजमानः वं

मौनविज्ञानवद्ब्रह्मोपेतं यज्ञमिष्ट्वा श्रेयान्भवति श्रेष्ठो भवतीत्यर्थः॥ इति षोडशखण्डभाष्यम्॥

1 ॥

(1) -- सोऽग्निः ते पादं वक्तेत्युपरराम

षभः। सः सत्यकामः ह श्वोभूते परेद्युः नैत्यकं नित्यं कर्म कृत्वा गाः अभिप्रस्थापयांचकार आचार्यकुलं प्रति। ताः शनैश्चरन्त्यः आचार्यकुलाभिमुख्यः प्रस्थिताः

यत्र यस्मिन्काले देशोऽभि सायं निशायामभिसंबभूवुः कत्राभिमुख्यः संभूताः, तत्राग्निमुपसमाधाय गा उपरुध्य समिधमाधाय पश्चादग्नेः प्राङ्मुखः उपविवेश

षभवचो ध्यायन्॥

ब्रह्मविदिव वै सोम्य भासि को नु त्वानुशशासेत्यन्ये मनुष्येभ्य इति ह प्रतिजज्ञे भगवाँस्त्वेव मे कामे ब्रूयात् ॥ 2 ॥

(2) --

अध्याय 5

ॐ। यो ह वै ज्येष्ठं च श्रेष्ठं च वेद ज्येष्ठ च ह वै श्रेष्ठ च भवति प्राणो वाव ज्येष्ठ च श्रेष्ठ च ॥ 1 ॥

(1) -- तान् यथोक्तवैश्वानरदर्शनवतो ह उवाच -- ते यूयम्, वै खल्वित्यनर्थकौ, यूयं पृथगिव अपृथक्सन्तमिममेकं वैश्वानरमात्मानं विद्वांसः अन्नमत्थ,

परिच्छिन्नात्मबुध्दयेत्येतत् -- हस्तिदर्शन इव जात्यन्धाः। यस्त्वेतमेवं यथोक्तावयवैः द्युमूर्धादिभिः पृथिवीपादान्तैर्विशिष्टमेकं प्रादेशमात्रं प्रादेशैः द्युमूर्धादिभिः

पृथिवीपादान्तैः अध्यात्मं मीयते ज्ञायत इति प्रादेशमात्रम्। मुखादिषु वा करणेष्वत्तृत्वेन मीयत इति प्रादेशमात्रः। द्युलोकादिपृथिव्यन्तप्रदेशपरिमाणो वा

प्रादेशमात्रः। प्रकर्षेण शास्त्रेण आदिश्यन्त इति प्रादेशा द्युलोकादय व तावत्परिमाणः प्रादेशमात्रः। शाखान्तरे तु मूर्धादिश्चिबुकप्रतिष्ठ इति प्रादेशमात्रं

कल्पयन्ति। इह तु न तथा अभिप्रेतः, 'तस्य ह वा तस्यात्मनः' इत्याद्युपसंहारात्। प्रत्यगात्मतया अभिविमीयतेऽहमिति ज्ञायत इत्यभिविमानः तमेतमात्मानं

वैश्वानरम् -- विश्वान्नरान्नयति पुण्यपापानुरूपां गतिं सर्वात्मैष ईश्वरो वैश्वानरः, विश्वरो नर व वा सर्वात्मत्वात्, विश्वैर्वा नरैः प्रत्यगात्मतया प्रविभज्य नीयत

इति वैश्वानरः तमेवमुपास्ते यः, सोऽदन् अन्नादी सर्वेषु लोकेषु द्युलोकादिषु सर्वेषु भूतेषु चराचरेषु सर्वेष्वात्मसु शरीरेन्द्रियमनोबुध्दिषु, तेषु हि

आत्मकल्पनाव्यपदेशः, प्राणिनामन्नमत्ति, वैश्वानरवित्सर्वात्मा सन् अन्नमत्ति। न यथा अज्ञः पिण्डमात्राभिमानः सन् इत्यर्थः॥

यो ह वै वसिष्ठं वेद वसिष्ठो ह स्वानां भवति वाग्वाव वसिष्ठः ॥ 2 ॥

(2) -- कस्मादेवम्? यस्मात्तस्य ह वै प्रकृतस्यैव तस्य आत्मनो वैश्वानरस्य मूर्धैव सुतेजाः चक्षुर्विश्वरूपः प्राणः पृथगर्वत्मात्मा संदेहः बहुलो बस्तिरेव रयिः

पृथिव्येव पादौ। अथवा विध्यर्थमेतद्वचनम् -- वमुपास्य इति। अथेदानीं वैश्वानरविदो भोजनेऽग्निहोत्रं संपिपादयिषन् आह -- तस्य वैश्वानरस्य भोक्तुः उर व

वेदिः, आकारसामान्यात्। लोमानि बर्हिः, वेद्यामिवोरसि लोमान्यास्तीर्णानि दृश्यन्ते। हृदयं गार्हपत्यः, हृदयाध्दि मनः प्रणीतमिवानन्तरी भवति;

अतोऽन्वाहार्यपचनोऽग्निः मनः। आस्यं मुखमाहवनीय इह आहवनीयो हूयतेऽस्मिन्नन्नमिति॥ इति अष्टादशखण्डभाष्यम्॥

यो ह वै प्रतिष्ठां वेद प्रति ह तिष्ठत्यस्ंमि च लोकेऽमुष्ंमि च चक्षुर्वाव प्रतिष्ठा ॥ 3 ॥

(1) -- योषा वाव गौतमाग्निः। तस्या उपस्थ व समित्, तेन हि सा पुत्राद्युत्पादनाय समिध्यते। यदुपमन्त्रयते स धूमः, स्त्रीसंभवादुपमन्त्रणस्य। योनिरर्चिः,

लोहितत्वात्। यदन्तः करोति तेऽङ्गाराः, अग्निसंबन्धात्। अभिनन्दाः सुखलवाः विस्फुलिङ्गाः, क्षुद्रत्वात्॥

यो ह वै सम्पदं वेद सँ हास्मै कामाः पद्यन्ते दैवा च मानुषा च श्रोत्रं वाव सम्पत् ॥ 4 ॥

(2) -- तस्मिन्नेतस्मिन्नग्नौ देवा रेतो जुह्वति। तस्या आहुतेर्गर्भः संभवतीति। वं श्रध्दासोमवर्षान्नरेतोहवनपर्यायक्रमेण आप व गर्भीभूतास्ताः। तत्र

अपामाहुतिसमवायित्वात् प्राधान्यविवक्षा -- आपः पञ्चम्यामाहुतौ पुरुषवचसो भवन्तीति। न त्वाप व केवलाः सोमादिकार्यमारभन्ते। न च आपोऽत्रिवृत्कृताः

सन्तीति। त्रिवृत्कृतत्वेऽपि विशेषसंज्ञालाभो दृष्टः -- पृथिवीयमिमा आपोऽयमग्निरित्यन्यतमबाहुल्यनिमित्तः। तस्मात्समुदितान्येव भूतान्यब्बाहुल्यात्कर्मसमवायीनि

सोमादिकार्यारम्भकाण्याप इत्युच्यन्ते। दृश्यते च द्रवबाहुल्यं सोमवृष्टयन्नरेतोदेहेषु। बहुद्रवं च शरीरं यद्यपि पार्थिवम्। तत्र पञ्चम्यामाहुतौ हुतायां रेतोरूपा

आपो गर्भीभूताः॥ इति अष्टमखण्डभाष्यम्॥

यो ह वा आयतनं वेदायतनँ ह स्वानां भवति मनो ह वा आयतनम् ॥ 5 ॥

1क्ष्दद्यध्ददृड्डद्वड़द्यत्दृद: 1'पञ्चम्यामाहुतावापः' इत्ययं प्रश्नः प्राथम्येनापाक्रियते, तदपाकरणमनु इतरेषामपाकरणमनुकूलं भवेदिति। अग्निहोत्राहुत्योः कार्यारम्भो

यः, स उक्तो वाजसनेयके -- तं प्रति प्रश्नाः। उत्क्रान्तिराहुत्योर्गतिः प्रतिष्ठा तृप्तिः पुनरावृत्तिर्लोकं प्रत्युत्थायी इति। तेषां च अपाकरणमुक्तं तत्रैव -- 'ते वा ते

आहुती हुते उत्क्रामतस्ते अन्तरिक्षमाविशतस्ते अन्तरिक्षमेवाहवनीयं कुर्वाते वायुं समिधं मरीचीरेव शुक्लामाहुतिं ते अन्तरिक्षं तर्पयतस्ते तत उत्क्रामत' इत्यादि;

वमेव पूर्ववद्दिवं तर्पयतस्ते तत आवर्तेते। इमामाविश्य तर्पयित्वा पुरुषमाविशतः। ततः स्त्रियमाविश्य लोकं प्रत्युत्थायी भवति इति। तत्र अग्निहोत्राहुत्योः

कार्यारम्भमात्रमेवंप्रकारं भवतीत्युक्तम्, इह तु तं कार्यारम्भमग्निहोत्रापूर्वविपरिणामलक्षणं पञ्चधा प्रविभज्य अग्नित्वेनोपासनमुत्तरमार्गप्रतिपत्तिसाधनं विधित्सन्

आह -- (1) -- असौ वाव लोको गौतमाग्निरित्यादि। इह सायंप्रातरग्निहोत्राहुती हुते पयआदिसाधने श्रध्दापुरःसरे

आहवनीयाग्निसमिध्दूमार्चिरङ्गारविस्फुलिङ्गभाविते कत्र्रादिकारकभाविते च अन्तरिक्षक्रमेणोत्क्रम्य द्युलोकं प्रविशन्त्यौ सूक्ष्मभूते अप्समवायित्वादप्शब्दवाच्ये

श्रध्दाहेतुत्वाच्च श्रध्दाशब्दवाच्ये। तयोरधिकरणः अग्निः अन्यच्च तत्संबन्धं समिदादीत्युच्यते। या च असावग्न्यादिभावना आहुत्योः, सापि तथैव निर्दिश्यते। असौ

वाव लोकोऽग्निः हे गौतम् -- यथाग्निहोत्राधिकरणमाहवनीय इह। तस्याग्नेर्द्युलोकाख्यस्य आदित्य व समित्, तेन हि इध्दः असौ लोको दीप्यते, अतः

समिन्धनात् समिदादित्यः। रश्मयो धूमः, तदुत्थानात्; समिधो हि धूम उत्तिष्ठति। अहरर्चिः प्रकाशसामान्यात्, आदित्यकार्यत्वाच्च। चन्द्रमा अङ्गाराः, अह्नः

प्रशमेऽभिव्यक्तेः; अर्चिषो हि प्रशमेऽङ्गारा अभिव्यज्यन्ते। नक्षत्राणि विस्फुलिङ्गाः, चन्द्रमसोऽवयवा इव विप्रकीर्णत्वसामान्यात्॥

अथ ह प्राणा अहँश्रेयसि व्यूदिरेऽहँ श्रेयानस्भ्यां श्रेयानस्मीति ॥ 6 ॥

(2) -- तस्मिन्नेतस्मिन् यथोक्तलक्षणेऽग्नौ देवा यजमानप्राणा अग्न्यादिरूपा अधिदैवतम्। श्रध्दाम् अग्निहोत्राहुतिपरिणामावस्थारूपाः सूक्ष्मा आपः श्रध्दाभाविताः

श्रध्दा उच्यन्ते, 'पञ्चम्यामाहुतावापः पुरुषवचसो भवन्ति' इत्यपां होम्यतया प्रश्ने श्रुतत्वात्; 'श्रध्दा वा आपः श्रध्दामेवारभ्य प्रणीय प्रचरन्ति' इति च विज्ञायते।

तां श्रध्दाम् अब्रूपां जुह्वति' तस्या आहुतेः सोमो राजा अपां श्रध्दाशब्दवाच्यानां द्युलोकाग्नौ हुतानां परिणामः सोमो राजा संभवति -- यथा

ग्वेदादिपुष्परसा

गादिमधुकरोपनीतास्ते आदित्ये यशआदिकार्यं रोहितादिरूपलक्षणमारभन्ते इत्युक्तम् -- तथेमा अग्निहोत्राहुतिसमवायिन्यः सूक्ष्माः श्रध्दाशब्दवाच्या आपः

द्युलोकमनुप्रविश्य चान्द्रं कार्यमारभन्ते फलरूपमग्निहोत्राहुत्योः। यजमानाश्च तत्कर्तार आहुतिमया आहुतिभावनाभाविता आहुतिरूपेण कर्मणा आकृष्टाः

श्रध्दाप्समवायिनो द्युलोकमनुप्रविश्य सोमभूता भवन्ति। तद्थं हि तैरग्निहोत्रं हुतम्। अत्र तु आहुतिपरिणाम व पञ्चाग्निसंबन्धक्रमेण प्राधान्येन विवक्षित

उपासनार्थं न यजमानानां गतिः। तां त्वविदुषां धूमादिक्रमेणोत्तरत्र वक्ष्यति, विदुषां च उत्तरा विद्याकृताम्॥ इति चतुर्थखण्डभाष्यम्॥

ते ह प्राणाः प्रजापतिं पितरमेत्योचुर्भगवन्को नः श्रेष्ठ इति तान्होवाच यस्मिन्व उत्क्रान्ते शरीरं पापिष्ठतरमिव दृश्यते स वः

श्रेष्ठ इति ॥ 7 ॥

(1) -- अथ ह उवाच इन्द्रद्युम्नं भाल्लवेयम् -- वैयाघ्रपद्य कं त्वमात्मानमुपास्से इत्यादि समानम्। पृथगर्वत्मा नाना वर्त्मानि यस्य वायोरावहोद्वहादिभिर्भेदैः

वर्तमानस्य सोऽयं पृथगर्वत्मा वायुः। तस्मात् पृथगर्वत्मात्मनो वैश्वानरस्योपासनात् पृथक् नानादिक्काः त्वां बलयः वस्त्रान्नादिलक्षणा बलयः आयन्ति आगच्छन्ति।

पृथग्रथश्रेणयः रथपङ्क्तयोऽपि त्वामनुयन्ति॥

सा ह वागुञ्चक्त्राम सा संवत्सरं प्रोष्य पर्येत्योवाच कथमशकतर्ते मज्जीवितुमिति यथा कला अवदन्तः प्राणन्तः प्राणेन

पश्यन्त चक्षुषा श्रृण्वन्तः श्रोत्रेण ध्यायन्तो मनसैवमिति प्रविवेश ह वाक् ॥ 8 ॥

(2) -- अत्स्यन्नमित्यादि समानम्। प्राणस्त्वेष आत्मन इति ह उवाच। प्राणस्ते तव उदक्रमिष्यत् उत्क्रान्तोऽभविष्यत्, यन्मां नागमिष्य इति॥

चक्षुर्होञ्चक्राम तत्संवत्सरं प्रोष्य पर्येत्योवाच कथमशकतर्ते मज्जीवितुमिति यथान्धा अपश्यन्तः प्राणन्तः प्राणेन वदन्तो वाचा

श्रृण्वन्तः श्रोत्रेण ध्यायन्तो मनसैवमिति प्रविवेश ह चक्षुः ॥ 9 ॥

(1) -- स यः कश्चित् इदं वैश्वानरदर्शनं यथोक्तम् अविद्वान्सन् अग्ंनिहोत्रं प्रसिध्दं जुहोति, यथा अङ्गारानाहुतियोग्यानपोह्यानाहुतिस्थाने भस्मनि जुहुयात्,

तादृक् तत्तुल्यं तस्य तदग्निहोत्रहवनं स्यात्, वैश्वानरविदः अग्निहोत्रमपेक्ष्य -- इति प्रसिध्दाग्निहोत्रनिन्दया वैश्वानरविदोऽग्निहोत्रं स्तूयते॥

श्रोत्रँ होञ्चक्राम तत्संवत्सरं प्रोष्य पर्येत्योवाच कथमशकतर्ते मज्जीवितुमिति यथा बधिरा अश्रुण्वन्तः प्राणन्तः प्राणेन वदन्तो

वाचा पश्यन्त चक्षुषा ध्यायन्तो मनसैवमिति प्रविवेश ह श्रोत्रम् ॥ 10 ॥

(2) -- अतश्च तद्विशिष्टमग्निहोत्रम्। कथम्? अथ य तदेवं विद्वान् अग्निहोत्रं जुहोति, तस्य यथोक्तवैश्वानरविज्ञानवतः सर्वेषु लोकेष्वित्याद्युक्तार्थम्, हुतम्

अन्नमत्ति इत्यनयोरेकार्थत्वात्॥

मनो होञ्चक्राम तत्संवत्सरं प्रोष्य पर्येत्योवाच कथमशकतर्ते मज्जीवितुमिति यथा बाला अमनसः प्राणन्तः वदन्तो वाचा

पश्यन्त चक्षुषा श्रृण्वन्तः श्रोत्रेणैवमिति प्रविवेश ह मनः ॥ 11 ॥

(3) -- किंच तद्यथा इषीकायास्तूलम् अग्नौ प्रोतं प्रक्षिप्तं प्रदूयेत प्रदह्येत क्षिप्रम्, वं ह अस्य विदुषः सर्वात्मभूतस्य सर्वान्नानामत्तुः सर्वे निरवशिष्टाः पाप्मानः

धर्माधर्माख्याः अनेकजन्मसंचिताः इह च प्राग्ज्ञानोत्पत्तेः ज्ञानसहभाविनश्च प्रदूयन्ते प्रदह्येरन् वर्तमानशरीरारम्भकपाप्मवर्जम्; लक्ष्यं प्रति मुक्तेषुवत् प्रवृत्तफलत्वात्

तस्य न दाहः। य तदेवं विद्वान् अग्निहोत्रं जुहोति भुङ्क्तैः॥

अथ ह प्राण उञ्चिक्रमिषन्स यथा सुहयः पड्वीशशङ्कून्संखिदेदेवमितरान्प्राणान्समखिदत्तँ हाभिसमेत्योचुर्भगवन्नेधि त्वं नः

श्रेष्ठोऽसि मोत्कमीरिति ॥ 12 ॥

(4) -- स यद्यपि चण्डालाय उच्छिष्टानर्हाय उच्छिष्टं दद्यात् प्रतिषिध्दमुच्छिष्टदानं यद्यपि कुर्यात्, आत्मनि हैव अस्य चण्डालदेहस्थे वैश्वानरे तध्दुतं स्यात् न

अधर्मनिमित्तम् -- इति विद्यामेव स्तौति। तदेतस्मिन्स्तुत्यर्थे श्लोकः मन्त्रोऽप्येष भवति॥

अथ हैनं वागुवाचं यदहं वसिष्ठोऽस्मि त्वं तद्वसिष्ठोऽसीत्यथ हैनं चक्षुरुवाच यदहं प्रतिष्ठास्मि त्वं तत्प्रतिष्ठासीति ॥ 13 ॥

(5) -- यथा इह लोके क्षुधिता बुभुक्षिता बाला मातरं पर्युपासते -- कदा नो माता अन्नं प्रयच्छतीति, वं सर्वाणि भूतान्यन्नादानि वंविदः अग्निहोत्रं भोजनमुपासते

-- कदा त्वसौ भोक्ष्यत इति, जगत्सर्वं विद्वद्भोजनेन तृप्तं भवतीत्यर्थः। द्विरुक्तिरध्यायपरिसमाप्त्यर्था॥ इति चतुर्विंशखण्डभाष्यम्॥ इति

श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यस्य श्रीगोविन्दभगव- त्पूज्यपादशिष्यस्य श्रीमच्छंकरभगवतः कृतौ छान्दोग्योपनिषद्भाष्ये पञ्चमोऽध्यायः समाप्तः॥

अथ हैनँ श्रोत्रमुवाच यदहँ सम्पदस्मि त्वं तत्सम्पदसीत्यथ हैनं मन उवाच यदहमायतनमस्मि त्वं तदायतनमसीति ॥ 14 ॥

(1) क्त्ड्ड ददृद्य ड़दृङ्ढदद्य दृद द्यण्त्द्म द्मथ्दृत्त्ठ्ठ.

न वै वाचो न चक्षूँषि न श्रोत्राणि न मनाँसीत्याचक्षते प्राणा इत्येवाचक्षते प्राणो ह्येवैतानि सर्वाणि भवति ॥ 15 ॥ इति

प्रथमः खण्डः ॥ 1 ॥

(2) -- 'वेत्थ यदितोऽधि प्रजाः प्रयन्ति' इत्ययं प्रश्नः प्रत्युपस्थितोऽपाकर्तव्यतया। तत् तत्र लोकं प्रति उत्थितानाम् अधिकृतानां गृहमेधिनां ये इत्थम् वं यथोक्तं

पञ्चाग्निदर्शनम् -- द्युलोकाद्यग्निभ्यो वयं क्रमेण जाता अग्निस्वरूपाः पञ्चाग्न्यात्मानः -- इत्येवं विदुः जानीयुः। कथमवगम्यते इत्थं विदुरिति गृहस्था व

उच्यन्ते नान्य इति? गृहस्थानां ये त्वनित्थंविदः केवलेष्टापूर्तदत्तपराः ते धूमादिना चन्द्रं गच्छन्तीति वक्ष्यति। ये च अरण्योपलक्षिता वैखानसाः परिव्राजकाश्च

श्रध्दा तप इत्युपासते, तेषां च इत्थंविद्भिः सह अर्चिरादिना गमनं वक्ष्यति, पारिशेष्यादग्निहोत्राहुतिसंबन्धाच्च गृहस्था व गृह्यन्ते -- इत्थं विदुरिति। ननु

ब्रह्मचारिणोऽप्यगृहीतां ग्रामश्रुत्या अरण्यश्रुत्या च अनुपलक्षिता विद्यन्ते, कथं पारिशेष्यसिध्दिः? नैष दोषः। पुराणस्मृतिप्रामाण्यात् ऊर्ध्वरेतसां

नैष्ठिकब्रह्मचारिणाम् उत्तरेणार्यम्णः पन्थाः प्रसिध्दः, अतः तेऽप्यरण्यवासिभिः सह गमिष्यन्ति। उपकुर्वाणकास्तु स्वाध्यायग्रहणार्था इति न विशेषनिर्देशार्हाः। ननु

ऊर्ध्वरेतस्त्वं चेत् उत्तरमार्गप्रतिपत्तिकारणं पुराणस्मृतिप्रामाण्यादिष्यते, इत्थंवित्त्वमनर्थकं प्राप्तम्। न, गृहस्थान्प्रत्यर्थवत्त्वात्। ये गृहस्था अनित्थंविदः, तेषां

स्वभावतो दक्षिणतो धूमादिः पन्थाः प्रसिध्दः, तेषां य इत्थं विदुः सगुणं वा अन्यद्ब्रह्म विदुः, 'अथ यदु चैवास्मिञ्शव्यं कुर्वन्ति यदि च नार्चिषमेव' इति

लिङ्गात् उत्तरेण ते गच्छन्ति। ननु ऊर्ध्वरेतसां गृहस्थानां च समाने आश्रमित्वे ऊर्ध्वरेतसामेव उत्तरेण पथा गमनं न गृहस्थानामिति न युक्तम्

अग्निहोत्रादिवैदिककर्मबाहुल्ये च सति; नैष दोषः, अपूता हि ते -- शत्रुमित्रसंयोगनिमित्तौ हि तेषां रागद्वेषौ, तथा धर्माधर्मौ हिंसानुग्रहनिमित्तौ,

हिंसानृतमायाब्रह्मचर्यादि च बह्वशुध्दिकारणमपरिहार्यं तेषाम्, अतोऽपूताः। अपूतत्वात् न उत्तरेण पथा गमनम्। हिंसानृतमायाब्रह्मचर्यादिपरिहाराच्च शुध्दात्मानो

हि इतरे, शत्रुमित्ररोगद्वेषादिपरिहाराच्च विरजसः; तेषां युक्त उत्तरः पन्थाः। तथा च पौराणिकाः -- 'ये प्रजामीषिरेऽधीरास्ते श्मशानानि भेजिरे। ये प्रजां नेषिरे

धीरास्तेऽमृतत्वं हि भेजिरे' इत्याहुः। इत्थंविदां गृहस्थानामरण्यवासिनां च समानमार्गत्वेऽमृतत्वफले च सति, अरण्यवासिनां विद्ययानर्थक्यं प्राप्तम्; तथा च

श्रुतिविरोधः -- 'न तत्र दक्षिणा यन्ति नाविद्वांसस्तपस्विनः' इति, 'स नमविदितो न भुनक्ति' इति च विरुध्दम्। न, आभूतसंप्लवस्थानस्यामृतत्वेन विवक्षितत्वात्।

तत्रैवोक्तं पौराणिकैः -- 'आभूतसंप्लवं स्थानममृतत्वं हि भाष्यते' इति। यच्च आत्यन्तिकममृतत्वम्, तदपेक्षया 'न तत्र दक्षिणा यन्ति' 'स नमविदितो न भुनक्ति'

इत्याद्याः श्रुतयः -- इत्यतो न विरोधः। 'न च पुनरावर्तन्ते' इति 'इमं मानवमावर्तं नावर्तन्ते' इत्यादिश्रुतिविरोध इति चेत्, न; 'इमं मानवम्' इति विशेषणात्

'तेषामिह न पुनरावृत्तिरस्ति' इति च। यदि हि कान्तैनैव नावर्तेरन्, इमं मानवम् इह इति च विशेषणमनर्थकं स्यात्। इममिह इत्याकृतिमात्रमुच्यत इति चेत्,

न; अनावृत्तिशब्देनैव नित्यानावृत्त्यर्थस्य प्रतीतत्वात् आकृतिकल्पना अनर्थिका। अतः इमभिह इति च विशेषार्थवत्त्वाय अन्यत्र आवृत्तिः कल्पनीया। न च

सदेकमेवाद्वितीयमित्येवं प्रत्ययवतां मूर्धन्यानाडया अर्चिरादिमार्गेण गमनम्, 'ब्रह्मैव सन्ब्रह्माप्येति' 'तस्मात्तत्सर्वमभवत्' 'न तस्य प्राणा उत्क्रामन्ति। अत्रैव

समवलीयन्ते' इत्यादिश्रुतिशतेभ्यः। ननु तस्माज्जीवादुच्चिक्रमिषोः प्राणा नोत्क्रामन्ति सहैव गच्छन्तीत्यमर्थः कल्प्यत इति चेत्; न, 'अत्रैव समवलीयन्ते' इति

विशेषणानर्थक्यात्, 'सर्वे प्राणा अनूत्क्रामन्ति' इति च प्राणैर्गमनस्य प्राप्तत्वात्। तस्मादुत्क्रामन्तीत्यनाशङ्कैवैषा। यदापि मोक्षस्य संसारगतिवैलक्षण्यात्प्राणानां